Opozycja legalna

Centralną postacią opozycjiopozycjaopozycji legalnej stał się były działacz przedwojennego ruchu ludowego i premier rządu RP na wychodźstwie Stanisław Mikołajczyk, który wrócił do Polski 27 czerwca 1945 r. Sytuacja w krajowym ruchu ludowym była skomplikowana. Stronnictwo Ludowe, które przed wojną było jedną z najpotężniejszych sił politycznych w Polsce, a podczas okupacji jako Stronnictwo Ludowe „Roch”Stronnictwo Ludowe „Roch”Stronnictwo Ludowe „Roch” stanowiło jeden z filarów politycznego pionu Polskiego Państwa PodziemnegoPolskie Państwo PodziemnePolskiego Państwa Podziemnego, przez pierwsze miesiące powojenne nadal działało w konspiracji. Natomiast oficjalnie funkcjonowało koncesjonowanekoncesjonowanykoncesjonowane Stronnictwo Ludowe, które powstało z inicjatywy komunistów po to, by przejąć kontrolę nad ruchem ludowym i stworzyć pozory poparcia ludowców dla nowej władzy.

Mikołajczyk natychmiast po powrocie nawiązał kontakt z przywódcami SL „Roch” – Czesławem Wycechem oraz Władysławem Kiernikiem. Wspólnie podjęli decyzję o wyprowadzeniu ruchu z konspiracji i rozpoczęciu legalnej działalności. W związku z tym, że przedwojenna nazwa stronnictwa została zawłaszczona przez działaczy prokomunistycznych, reaktywowaną 22 sierpnia 1945 r. partię chłopską nazwano Polskim Stronnictwem Ludowym (PSL). Honorowym prezesem PSL został nestor polskiego ruchu ludowego Wincenty Witos, ale faktycznie ugrupowaniem kierował Stanisław Mikołajczyk, któremu powierzono stanowisko I wiceprezesa. Mikołajczyk formalnie został prezesem po śmierci Wincentego Witosa 31 października 1945 r. – uroczystości pogrzebowe, w których uczestniczyło 100 tys. osób, były manifestacją patriotyzmu i siły ludowców.

RKIU7vpWc3awA

Zdjęcie przedstawia grupę ludzi: żołnierzy, cywilów i młodych harcerek, którzy radośnie witają przechodzącego pomiędzy nimi mężczyznę. Idzie on w towarzystwie dwóch innych, eskortujących go osób, które są ubrane podobnie jak on. Mężczyzna idący w środku ma w ręku kwiaty. Jest średniego wzrostu, łysiejący, ma okrągłą i pogodną twarz. Ubrany jest w koszulę, krawat, spodnie, eleganckie buty i długi zapięty płaszcz. Pośród zebranych w szpalerze żołnierzy dwóch salutuje. Jeden z nich ubrany jest w mundur, a drugi w długi wojskowy płaszcz, obaj mają czapki rogatywki. Niektórzy z zebranych podnoszą do góry, w geście radości, nakrycia głowy, a harcerki trzymają w ręku kwiaty. W oddali widać drzewa i wysoki, prostokątny budynek.

Partia ludowa zaczęła błyskawicznie rosnąć w siłę: w listopadzie 1945 r. liczyła już 200 tys. członków, w styczniu 1946 r. – 540 tys., a w czerwcu – 800 tys. Tak gwałtowny wzrost wynikał z tego, że w narzuconych przez komunistów warunkach PSL stało się partią sprzeciwu politycznego, skupiającą wszystkich przeciwników komunizmu niezależnie od pochodzenia społecznego.

Drugą legalnie działającą partią opozycyjną wobec władzy komunistycznej było Stronnictwo Pracy. Na jego czele stanął Karol Popiel – minister w rządzie emigracyjnym Władysława Sikorskiego, który wrócił do kraju w 1945 r. i zalegalizował działalność SP. SP była partią typowo chrześcijańsko‑demokratyczną, mocno akcentującą historyczną rolę chrześcijaństwa. Opowiadało się za ustrojem parlamentarno‑demokratycznym oraz własnością prywatną w gospodarce, ale nie akceptowało liberalnego kapitalizmu, nadmiernie zorientowanego na zysk. Sytuacja wewnętrzna Stronnictwa była jednak znacznie trudniejsza niż PSL, przyłączyła się bowiem do niego grupa działaczy prokomunistycznych, którzy prowadzili działalność rozłamową i ostatecznie przejęli kontrolę nad partią. Wobec tego Karol Popiel wycofał się z czynnego życia politycznego i wyjechał z kraju, a episkopatepiskopatepiskopat ogłosił, że w kraju brak odrębnej reprezentacji politycznej katolików. Oznaczało to kres działalności Stronnictwa Pracy, organizacji opozycyjnej wobec Polskiej Partii Robotniczej.

Konspiracja antykomunistyczna

RQqAHWfOyJVJr1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku, który ubrany jest w mundur. Ma szczupłą twarz, bardzo krótkie włosy, duże zakola i wysokie czoło, małe, głęboko osadzone oczy, wyraziste brwi, wąski nos i usta. Ubrany jest w kurtkę z naramiennikami na których widoczne są dwie gwiazdki, świadczące o posiadanym stopniu wojskowym, na kołnierzykach ma naszyte patki z wężykami, które informowały o przynależności do korpusu, na przykład oficerskiego oraz orzełki, a na lewej piersi przypięte są dwa ordery. Pod prawym naramiennikami ma przełożony sznur galowy.

Większość organizacji działających podczas II wojny światowej była zmuszona funkcjonować konspiracyjnie również po zakończeniu wojny. W podziemiu pozostały głównie te ugrupowania, które nie uzyskały możliwości legalnego działania: przede wszystkim Stronnictwo Narodowe, któremu odmówiono rejestracji, oraz ta część działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność Równość Niepodległość (PPS‑WRN), która nie zamierzała wstąpić do koncesjonowanej Polskiej Partii Socjalistycznej.

Bardzo dynamicznie zmieniała się sytuacja w podziemiu zbrojnym. Po podjęciu decyzji przez naczelnego wodza gen. Władysława Andersa o rozwiązaniu organizacji NIENIENIE w maju 1945 r. gen. Jan Rzepecki, który dowodził nią po aresztowaniu gen. Leopolda Okulickiego, utworzył Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ). Miała ona objąć wszystkich żołnierzy dawnego podziemia antyniemieckiego nadal pozostających w konspiracji i skupić się na samoobronie oraz działalności informacyjnej, demaskującej w oczach społeczeństwa prawdziwe cele władz komunistycznych. Z kolei DSZ została rozwiązana przez gen. Rzepeckiego 5 sierpnia 1945 r. Powodem tej decyzji było pojawienie się szansy na podjęcie politycznej walki o władzę w Polsce. U jej podłoża legły porozumienia moskiewskie osiągnięte w czerwcu 1945 r. przez przedstawicieli Rządu Tymczasowego oraz działaczy politycznych dotychczas związanych z RP na uchodźstwie w sprawie tworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Ponadto na początku sierpnia 1945 r. został wydany dekret o amnestiiamnestiaamnestii dla żołnierzy Armii Krajowej nadal pozostających w konspiracji. Skorzystało z niej ok. 30 tys. uczestników podziemia niepodległościowego, część jednak nadal działała w ukryciu.

RatLcQHJv2Nu4

Zdjęcie przedstawia grupę dziewięciu młodych mężczyzn na tle porośniętych drzewami wzgórz. Kilku z nich uśmiecha się do obiektywu. Ubrani są nieformalnie stroje: mają koszule, kamizeli, niektórzy marynarki, spodnie, długie lub krótkie buty. Kilku z nich ma na głowach charakterystyczne góralskie filcowe kapelusze.

R108qWJKv121p1

Zdjęcie przedstawia młodego oficera. Ma krótkie włosy, wysokie czoło, szczupłą twarz, wyraziste oczy, szerokie brwi, prosty nos i kształtne usta. Ubrany jest w kurtkę z naramiennikami na których są dwie gwiazdki, symbolizujące posiadany stopień wojskowy. Kurtka ma duże srebrne guziki , a na kołnierzyku naszyte są wężyki informujące o przynależności do kadry oficerskiej. Przez lewe ramię, na skos, ma przerzucony skurzany pasek.

Ze względu na trudne warunki działania większość oddziałów liczyła niewielu członków. Tym bardziej warto wspomnieć te, które wyróżniały się wielkością. Na zachodzie kraju była to Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza „Warta” dowodzona przez ppłk. Andrzeja Rzewuskiego. Na Podhalu zaś działał oddział Józefa Kurasia (ps. Ogień). Jego żołnierze, zanim zostali rozbici na początku 1947 r. przez siły Korpusu Bezpieczeństwa WewnętrznegoKorpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW)Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, przeprowadzili m.in. udane akcje uwalniania więźniów w Nowym Targu, Rabce, a nawet w Krakowie.

Na północy kraju najaktywniej działał Zygmunt Szendzielarz (ps. Łupaszka), który dowodził tam odbudowaną w kwietniu 1946 r. po uprzednim rozwiązaniu V Brygadą Wileńską AK. Rejonem działania brygady były głównie Pomorze, Warmia i Mazury. W połowie sierpnia 1946 r. Szendzielarz przeszedł wraz z V brygadą w Białostockie, gdzie połączył ją z VI Brygadą. W połowie 1947 r. zwolnił część swoich żołnierzy, a sam kontynuował walkę na czele ok. 40‑osobowego oddziału.

R1ZIArXWtZELM1

Zdjęcie przedstawia młodą kobietę. Ma półdługie, ciemne włosy, luźno spięte na karku, okrągłą twarz, wysokie czoło, wyraziste oczy, wąskie brwi, kształtny nos i usta. Ubrana jest w ciemną, jednolitą bluzkę na guziki. Dłuższe kołnierzyki bluzki i plisa wzdłuż guzików są wzorzyste.

Z inicjatywy części oficerów DSZ 2 września 1945 r. powołano Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN), którego Głównym Komitetem Wykonawczym jako prezes organizacji kierował płk Jan Rzepecki. Nowe zrzeszenie miało charakter polityczny, ale z konieczności prowadziło również samoobronę zbrojną. Na skutek nasilających się represji władz komunistycznych wobec działaczy dawnego Polskiego Państwa Podziemnego proces ujawniania się podziemia nie tylko uległ zahamowaniu, ale wręcz nastąpił masowy powrót do konspiracji. W związku z tym liczba członków WiN szybko rosła i u schyłku 1945 r. wyniosła ok. 9 tys. Ponadto Komendzie Głównej WiN podporządkowały się istniejące jeszcze oddziały poakowskie.

Szybki rozwój organizacji zahamowało aresztowanie płk. Rzepeckiego wraz z częścią komendy WiN. Jego następcą na stanowisku prezesa WiN został płk Franciszek Niepokólczycki.

RlUTErF7nii72

Zdjęcie przedstawia ludzi zgromadzonych w sali sądowej podczas procesu. W centralnym punkcie, w miejscu wydzielonym dla świadka, stoi mężczyzna w średnim wieku, który składa zeznania. Ubrany jest w marynarkę, spodnie, koszulę i krawat. Widzimy jego lewy profil. Ma szczupłą twarz i krótkie włosy zaczesane do góry. Naprzeciwko niego stoi duży stół na którym leżą dokumenty oraz szklane karafki na wodę. Za stołem siedzi skład sędziowski. Obok widzimy oparty o stół krzyż. Po lewej stronie zdjęcia, na ławkach, w eskorcie żołnierzy, siedzi kilkunastu mężczyzn. Przed nimi poniżej siedzą ich obrońcy. Na sali zgromadzeni są jeszcze przedstawiciele prasy, na co może wskazywać mikrofon z boku stołu sędziowskiego oraz ludzie obserwujący przebieg procesu, którzy siedzą za barierką.

Innymi torami potoczyły się losy podziemia narodowego. Stronnictwo Narodowe pod koniec 1944 r. utworzyło własną formację wojskową – Narodowe Zjednoczenie Wojskowe, którego celem było zintegrowanie Narodowych Sił Zbrojnych i Narodowej Organizacji Wojskowej.

RcOvEvPtWjp531

Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę w mundurze oficerskim. Ma szczupłą twarz, krótkie, zaczesane do góry włosy, wysokie czoło i zakola, małe oczy, szerokie brwi, długi nos i kształtne usta. Ubrany jest w kurtkę z naramiennikami na których widać gwiazdkę, symbolizującą stopień wojskowy. Na kołnierzyku ma naszyte białe i czerwone tasiemki, a na lewej piersi przyczepione cztery medale i odznaczenia.

25 września 1946 r. Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN), Stronnictwo Narodowe (SN), Stronnictwo Niezawisłości Narodowej (SNN) oraz niezależna Polska Partia Socjalistyczna (PPS) utworzyły Komitet Porozumiewawczy Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej (KPODPP). Stanowił platformę polityczną dla wypracowywania wspólnie stanowiska w kwestiach politycznych i nie obejmował działalności wojskowej. Komitet zwoływał posiedzenia, podczas których analizowano bieżącą sytuację polityczną oraz koordynował działalność organizacji wchodzących w jego skład. Opracował także obszerny memoriał do Rady Bezpieczeństwa ONZ, który zawierał drobiazgową analizę sytuacji w Polsce pod rządami komunistów i miał służyć jako dowód nieprzestrzegania przez nich ustaleń jałtańskich. Na ostatnim zebraniu, które odbyło się 3 stycznia 1947 r., zapadła decyzja o bojkocie wyborów do Sejmu Ustawodawczego. Kilka dni później KPODPP został rozbity, a jego członków aresztowano.

Aparat represji

Do walki z antykomunistyczną opozycją władze powołały cały aparat przemocy. W październiku 1944 r. utworzono Milicję Obywatelską (MO), której komendantem głównym został Franciszek Jóźwiak. Formacja ta liczyła pod koniec 1945 r. ok. 70 tys. funkcjonariuszy. W lutym 1946 r. powołano formację paramilitarną pod nazwą Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej (ORMO).

RNCMGH9P6GB0X

Zdjęcie przedstawia kilkunastu młodych mężczyzn pozujących na tle przedwojennego budynku. Dwóch z nich siedzi na kamiennej balustradzie drogi, a pozostali stoją. W większości ubrani są w: marynarki, koszule, spodnie, czapki z daszkiem i różnej wysokości buty. Jeden ma mundur. Kilkoro z nich ma biało‑czerwone opaski na ramieniu oraz karabiny maszynowe.

R1U8HW7dAwt5N

Zdjęcie przedstawia kilkunastu mężczyzn ustawionych w dwóch równych szeregach, którzy pozują do zdjęcia. Są oni w różnym wieku, zarówno młodzi jak i starzy. Niektórzy z nich ubrani są w mundury lub płaszcze wojskowe i czapki rogatywki, inni mają stroje cywilne: marynarki, spodnie, koszule i płaskie czapki z daszkiem. Buty są krótkie lub długie z cholewą. Mężczyźni są uzbrojeni w karabiny maszynowe, które opierają na lewym ramieniu. Niektórzy z nich na lewym przedramieniu mają opaski z biało‑czerwoną flagą.

Do aparatu represyjnego należy zaliczyć również wydzielone oddziały wojskowe – Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, który liczył ok. 40 tys. żołnierzy. Jego komendantem został gen. Bolesław Kieniewicz.

Odrębnym instrumentem represji wobec opozycji stało się sądownictwo specjalne. Były to m.in. sądy karne powoływane dla badania spraw zbrodniarzy faszystowsko‑hitlerowskich. Orzekały one na podstawie dekretu z 31 sierpnia 1944 r. o zbrodniarzach wojennych winnych zabójstw oraz znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami. Drugim aktem prawnym, który stał się narzędziem do walki z opozycją, był dekret z 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa, zwany małym kodeksem karnym. Cały aparat bezpieczeństwa w pierwszych trzech powojennych latach był skupiony na zwalczaniu opozycji politycznej, zarówno podziemia niepodległościowego, jak i legalnie działających Polskiego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Pracy. Szacuje się, że podczas akcji prowadzonych przez organa aparatu terroruterrorterroru zostało zamordowanych ponad 8,5 tys. osób. Rozbudowany aparat bezpieczeństwa umożliwił komunistom utrzymanie i ostateczne zalegalizowanie władzy.

R1DdOuIzBTeqI

Zdjęcie przedstawia żołnierzy stojących w kilku równych rzędach, przed trzykondygnacyjnym budynkiem z dużą ilością okien. Mężczyźni ubrani są w jednolite mundury: kurtki, spodnie wpuszczone w buty do kostek, skórzane pasy, a  na głowach mają okrągłe czapki z otokiem i daszkiem. Kilku żołnierzy z pierwszego rzędu jest uzbrojonych w karabiny maszynowe. Przed zgromadzonymi, po lewej stronie, stoi dwóch cywilów. Jeden z nich filmuje zebranych przy użyciu kamery stojącej na trójnogu, drugi obserwuje sytuację, trzymając ręce na biodrach.

Szczególną bezwzględnością wykazywały się wojskowe sądy rejonowe, które wydawały wyroki na podstawie Kodeksu Karnego Wojska Polskiego zmodyfikowanego w taki sposób, że możliwe było orzekanie według niego również w sprawach dotyczących cywilów. Sądy działały w trybie uproszczonym, w którym oskarżeni byli pozbawieni prawa do rzetelnej obrony, a wyroki zapadały w oparciu o zeznania wymuszone na oskarżonych torturami. Sądy wojskowe do 1955 r. wydały ponad 3,5 tys. wyroków śmierci, z czego wykonano 1,3 tys.

R1PWuQzKDRyaP

Zdjęcie przedstawia rozprawę odbywającą się przed sądem wojskowym. Widzimy ludzi zgromadzonych w sali o dużych oknach. Po lewej stronie, pod oknami stoi czterech mężczyzn w mundurach. Jeden z nich pochylając się nad rozłożonymi przed nim dokumentami odczytuje wyrok. Obok nich stoi żołnierz z karabinem. Po prawej stronie, na miejscu dla oskarżonych stoi kilkunastu mężczyzn. Ubrani są oni w stroje cywilne: marynarki, spodnie i koszule, a na prawej piersi mają przypięte kartki. Głowy mają zwrócone lekko w stronę sędziów. Przed nimi stoi długi stół i puste krzesła, co wskazywać może, że na sali nie było ich obrońców. Oskarżeni stoją na tle ściany, na której namalowani są walczący żołnierze i kobieta z biało‑czerwoną flagą w dłoni.

Integralnym składnikiem aparatu represji były więzienia i obozy. W więzieniach według danych z lutego 1946 r. przebywało 120 tys. osób, a liczba osadzonych ciągle rosła – większość stanowili byli żołnierze AK, NSZ i WiN oraz innych organizacji niepodległościowych. Szczególnie bolesną formą represji, bo nasuwającą skojarzenia z systemem nazistowskim, były obozy. Po wojnie powstało ich ok. 500 (początkowo były to dawne obozy niemieckie), a osadzono w nich ok. 200 tys. więźniów, głównie byłych żołnierzy AK i volksdeutschówvolksdeutschvolksdeutschów. Ciężka, wyniszczająca praca, brutalne traktowanie oraz epidemie przyczyniały się do niezwykle wysokiej śmiertelności więźniów.

Słownik

Słowa kluczowe

żołnierze wyklęci, opozycja, opozycja antykomunistyczna, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN), Narodowe Siły Zbrojne (NSZ), Stanisław Mikołajczyk, Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), Stronnictwo Pracy, Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ), Narodowe Zjednoczenie Wojskowe, Korpus Bezpieczeństwa Publicznego, Milicja Obywatelska (MO), Polska po II wojnie światowej, komunizm w Polsce

Bibliografia

A. Czubiński, Dzieje najnowsze Polski. Polska Ludowa (1944–1989), Poznań 1992.

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.

W. Morawski, Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2017.

E. Duraczewski, Moskiewski proces szesnastu, „Mówią Wieki” 8/1989.

K. Lesiakowski, Konspiracyjne Wojsko Polskie (1945–1948), „Mówią Wieki” 10/1993.

A. Paczkowski, Polityczne i społeczne korzenie „nowej władzy” 1944–1948, „Mówią Wieki” 2/1996.

M. Turlejska, Pierwsze represje w latach Polski Ludowej, „Mówią Wieki” 11/1990.

R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 1945–1947, „Mówią Wieki” 7/2015.

Z. Woźniczka, Polskie podziemie niepodległościowe (1945–1952) cz. 1, „Mówią Wieki” 3/1991.

Z. Woźniczka, Polskie podziemie niepodległościowe (1945–1952) cz. 2, „Mówią Wieki” 4/1991.