Popularność motywów maryjnych w polskim średniowieczu

W literaturze średniowiecznej dominują dzieła o charakterze religijnym, a postacią, która występuje najczęściej, jest Matka Boża. Jeden z pierwszych historyków zajmujących się literatura religijną, Mikołaj BobowskiMikołaj BobowskiMikołaj Bobowski, podsumował swoje poszukiwania:

Chociaż od czasów Bobowskiego znajomość przedrenesansowego piśmiennictwa znacznie wzrosła, to proporcje między tekstami maryjnymiliteratura maryjnatekstami maryjnymi a dotyczącymi innych tematów nie zmieniły się. Nie jest to cecha typowa jedynie dla polskiego średniowiecza - z podobną sytuacją można zetknąć się także w literaturach innych krajów europejskich.

Źródła wiedzy o Maryi

Twórcy średniowieczni pisząc o Maryi, czerpali inspiracje przede wszystkim z Biblii, choć Matka Boża nie jest szczególnie eksponowaną osobą w Ewangeliach i występuje tam jako uczestniczka tylko kilku, choć bardzo ważnych dla dziejów chrześcijaństwa, wydarzeń. Należą do nich: 

Rt8NojhAzuM741

Obraz przedstawia trzy postacie. W środku stoi Matka Boska w powłóczystej szacie i chuście na głowie. Na rękach trzyma nagie niemowlę, Jezusa Chrystusa, który w dłoniach ma różaniec. Po bokach Matki Boskiej stoją dwaj starsi mężczyźni w szatach duchownych. Mężczyzna po prawej stronie trzyma w dłoni pastorał biskupi, a w drugiej dłoni łańcuch z odważnikiem. Mężczyzna po lewej stronie trzyma w ornacie kilka kamieni. Wszystkie postacie mają nad głowami złociste aureole.

• Zwiastowanie (czyli oznajmienie przez Archanioła Gabriela, że Maryja ma urodzić Syna Bożego), 

• Nawiedzenie (tzn. spotkanie z krewniaczką – Elżbietą, która trzy miesiące później urodzi św. Jana Chrzciciela), 

• Narodziny Jezusa, Oczyszczenie (związane z tym, że kobietę po porodzie uznawano przez pewien okres za „nieczystą” – dla Maryi skończył się on w dniu, w którym przyniesiono Jezusa do świątyni) 

• towarzyszenie Jezusowi podczas Jego śmierci na krzyżu. 

Chrześcijańscy teologowie poszukiwali odniesień do Maryi również w Starym Testamencie, interpretując np. wybrane fragmenty Księgi Rodzaju oraz innych ksiąg  jako teksty dotyczące Matki Bożej, i w ten sposób udowadniając, że Bóg przewidział specjalną rolę dla niej w dziejach ludzkości.

Wydarzenia opisane w Ewangeliach wspominano w trakcie świąt maryjnych. W średniowieczu utrwaliła się tradycja, że głównych świąt maryjnych było siedem, przy czym do tych, które upamiętniały sytuacje przedstawione w  Biblii (czyli np. Zwiastowanie), dodano jeszcze inne. Czczono więc Maryję w Dzień Poczęcia (uznając, że w przypadku Maryi nie wiązało się ono z grzechem pierworodnym), Dzień Ofiarowania (zgodnie z tradycją wierzono, że 3‑letnią Maryję oddano na służbę do świątyni) oraz Wniebowzięcie. Wiedzy na temat tych wydarzeń nie dostarczało Pismo Święte, lecz teksty apokryficzneapokryfapokryficzne. Apokryfy nie znalazły się w kanonie biblijnym, choć podejmowały tematy religijne, zazwyczaj rozwijając motywy, które w Biblii zostały tylko zasygnalizowane albo w ogóle pominięte. Wśród chrześcijan było duże zapotrzebowanie na tego typu dzieła, bo podawały one informacje pozwalające m.in. stworzyć pełniejszą biografię danej osoby.

Ogólna charakterystyka utworów maryjnych

R1UqmGPx7WB9N1

Obraz przedstawia dwie sceny z Nowego Testamentu. Scena w głównej, kwadratowej części obrazu przedstawia chwile po narodzinach Jezusa. W pobliżu murowanego budynku znajduje są troje ludzi. To klęcząca Matka Boska, ze złożonymi do modlitwy dłońmi, pochylająca się nad leżącym na ziemi niemowlęciem, Jezusem Chrystusem. Naprzeciw niej siedzi Święty Józef. Podpiera głowę lewą ręką. Patrzy się na Jezusa Chrystusa. Unoszą się nad nim dwaj aniołowie. Scena w górnej, trójkątnej części obrazu przedstawia ukrzyżowanego Jezusa. Po lewej stronie znajduje się przy krzyżu klęcząca Matka Boska. Po prawej stronie znajduje się klęcząca Maria Magdalena.

W polskim średniowieczu pośród pieśni poświęconych Maryi w wiekach XIII i XIV dominowały utwory o charakterze modlitewno‑pochwalnym i odwołujące się do tradycji liturgicznej. Do tej kategorii należy najstarszy znany nam utwór literacki w języku polskim, czyli Bogurodzica. Matka Boża postrzegana jest w nim jako pośredniczka między ludźmi a Bogiem, najważniejsza orędowniczka wstawiająca się za śmiertelnikami. Dominuje tu teologiczne ujęcie postaci, łączącej w sobie cechy matki, dziewicy, królowej, a tonacja utworu jest podniosła.

Od połowy XV w. częściej zaczęły się pojawiać dzieła nawiązujące do motywów wywodzących się z apokryfów. Przybierały one m.in. formę pieśni narracyjnych przedstawiających ciąg wydarzeń związanych z życiem Maryi i Jezusa. Uwydatniano w nich uczucia ludzi albo emocje samej Maryi. Ten ostatni przypadek dotyczy anonimowego lamentulamentlamentu (żalu), który powstał w XV stuleciu. Tekst, który nazywano Lamentem świętokrzyskim, Żalami Matki Boskiej pod krzyżem czy też (przywołując pierwszy wers) Posłuchajcie, bracia miła…, ukazuje scenę mającą potwierdzenie w Ewangeliach, lecz rozbudowaną o wątki apokryficzne.

Różnorodność gatunkowa utworów o tematyce maryjnej

O znaczeniu Maryi dla średniowiecznego chrześcijaństwa świadczy nie tylko duża liczba poświęconych jej dzieł (nie tylko literackich), ale też ich różnorodność. W piśmiennictwie polskim tej epoki można wyróżnić dwa zasadnicze modele przedstawiania Matki Bożej, których zastosowanie zależało od intencji twórcy, a ta wiązała się zazwyczaj z przeznaczeniem utworu: inaczej pisano na potrzeby liturgiczne, inaczej – by wzmocnić wiarę w prostych ludziach.

Odmienność celów, w jakich podejmowano tematy maryjne, powodowała, że twórcy odwoływali się do różnych gatunków piśmiennictwa.

Gatunki, w których w okresie średniowiecza pojawiała się tematyka maryjna

RdPx5uUdBA1Xr

Ilona przedstawia siedzącą na tronie Matkę Boską. Kobieta ubrana jest w długą szatę, na głowie ma chustę. Trzyma na kolanach małego chłopca w długiej szacie, Jezusa. Unosi on ręce w geście błogosławienia. Obie postacie mają nad głowami aureole. U ich stóp znajduje się niewyraźna postać mężczyzny.

Zazwyczaj w utworach podejmujących tematykę maryjną koncentrowano się na sferze duchowej Maryi, jednak w średniowieczu powstawały też dzieła, które drobiazgowo przedstawiały wygląd Maryi. Jan z Szamotuł zwany Paterkiem (ok. 1480–1519), w kazaniach poświęconych Nieokalanemu Poczęciu opisał nie tylko jej cechy charakteru, ale też piękno fizyczne.

Słownik