Anzelm z Canterbury uznawany jest za twórcę scholastyki, czyli metody filozoficznej, która dążyła do uzgodnienia prawd objawionych z rozumem. Choć wiara była według Anzelma podstawą wszelkiego poznania, to wiedza osiągana za pomocą rozumu nie tylko nie powinna przeciwstawiać się wierze, lecz dochodzić do tych samych wniosków. By wyrazić to przekonanie, Anzelm ukuł formułę „wiary poszukującej zrozumienia”. U jej podstaw leżało przekonanie o racjonalności Boga i świata. Taka była geneza poszukiwań Anzelma, które miały na celu sformułowanie oczywistego argumentu za istnieniem Boga, który stanie się racjonalną podstawą całej teologii.

RAxGINfCsBrj9

Zdjęcie przedstawia pomnik mężczyzny w długiej szacie duchownego. Ma na głowie mitrę biskupią, w rękach trzyma pastorał oraz księgę.

Ratio Anselmi – dowód Anzelma z Canterbury

Anzelm wyprowadza swój dowód z samego pojęcia Boga. Nie odnosi się więc w żaden sposób do rzeczywistości pozajęzykowej, lecz skupia się na analizie samego pojęcia (aprioryzmaprioryzmaprioryzm). Punktem wyjścia jest przekonanie, że człowiek posiada w swoim umyśle pojęcie Boga jako istoty tak wielkiej, że nic ponad nią nie może być pomyślane. Pojęcie to każdy człowiek czerpie z objawienia.

RlbpUjXyCZZH6

Ilustracja przedstawia fragment strony księgi. Znajduje się na nim tekst po łacinie oraz rysunek przedstawiający mężczyznę w długich szatach ze stojącymi obok mnichami.

Sam fakt posiadania owego pojęcia Boga powinien wystarczyć człowiekowi do wiary, że On istnieje. Jedynie głupiec – człowiek niemądry – może mimo wszystko przeczyć istnieniu Boga. Anzelm zwraca się w swoim dowodzie do takiego właśnie „głupca”, wskazując mu racjonalny powód, dla którego powinien zgodzić się, że Bóg rzeczywiście istnieje.
Bezsprzecznie posiadamy w umyśle pojęcie Boga, nawet jeśli przeczymy Jego istnieniu. Równie bezsporne jest to, że nie sposób pomyśleć nic większego niż Bóg – wynika to z posiadanego przez nas pojęcia Boga. Nie może być więc tak, aby największy możliwy do pomyślenia byt nie istniał w rzeczywistości – w takim bowiem wypadku mógłby istnieć byt większy od Niego, co byłoby jednak sprzecznością.
U podstaw myśli Anzelma leży przekonanie, że rzeczywiste istnienie jest doskonalsze od nieistnienia – koń, który istnieje realnie jest doskonalszy od istniejącego w umyśle pojęcia konia, jest większy o istnienie. Jeśli więc przyjmujemy, że Bóg jest największym bytem, nie sposób twierdzić, że nie istnieje. W takim wypadku mogłoby bowiem istnieć coś większego, doskonalszego od Boga – byt nie tylko największy, lecz również realnie istniejący. To jednak byłoby sprzeczne z pojęciem Boga jako bytu największego. Dlatego też Bóg musi istnieć – nieistnienie Boga byłoby sprzeczne z Jego pojęciem.

Wyspy szczęśliwe: krytyka mnicha Gaunilona

Z uwagi na fakt, że Anzelm próbował wyprowadzić istnienie z samego pojęcia Boga, zaproponowany przez niego dowód nazywa się ontologicznym. Opiera się on na stanowisku epistemologicznymepistemologiaepistemologicznym nazywanym aprioryzmem, zgodnie z którym istnieją w umyśle pojęcia, które są niezależne od doświadczeniadoświadczeniedoświadczenia, a zatem ich źródłem nie jest otaczająca nas rzeczywistość. Takim właśnie pojęciem było pochodzące z objawienia pojęcie Boga i to właśnie na aprioryzmie Anzelma skupiła się krytyka jego dowodu. Pierwszym krytykiem dowodu ontologicznego był mnich Gaunilon.

R1RtUHtGMC9JM1

Obraz przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ubrany jest w czarny habit, na głowie ma wysoką, czarną czapkę. W rękach trzyma otwartą książkę.

Gaunilon skupił się na podstawowym twierdzeniu Anzelma, a mianowicie, że mamy w umyśle pojęcie Boga. Co do zasady, posiadane przez nas pojęcia mają swoje źródło w otaczającej nas rzeczywistości (empiryzm genetycznyempiryzm genetycznyempiryzm genetyczny). Oczywiście nie może być ona źródłem pojęcia Boga, gdyż przekracza On dostępną nam, zmysłową rzeczywistość.
W związku z tym Gaunilon zastanawia się, czy pojęcie Boga może być czymś podobnym do pojęcia nieznanego człowieka, którego nigdy nie widzieliśmy. Zwraca jednak uwagę, że takie pojęcie musiałoby opierać się na podobieństwie do innych, znanych nam ludzi – a więc ów nieznany człowiek byłby np. istotą rozumną, ponieważ znane są nam z doświadczenia istoty rozumne. Tymczasem Bóg nie wykazuje podobieństwa do żadnej znanej nam istoty – nie należy do żadnego gatunku, ani rodzaju.
Gaunilon nie zgadza się z dwoma stwierdzeniami Anzelma. Po pierwsze, poddaje krytyce jego aprioryzm dowodząc, że nie możemy posiadać pojęcia Boga. Po drugie, twierdzi, że nawet gdybyśmy posiadali pojęcie Boga, to z samego pojęcie nie wynika istnienie. Posiadanie pojęcia czegoś nieznanego nie wystarcza do stwierdzenia, że to coś istnieje. By wyrazić tę drugą myśl, przekształca Anzelmiański dowód ontologiczny w dowód na istnienie zapomnianej, rajskiej wyspy szczęśliwej, będącej najdoskonalszą z wysp:

Główna myśl krytyki dowodu Gaunilona przedstawia się zatem następująco: podobnie jak posiadanie ideiideaidei najszczęśliwszej z wysp nie przesądza o jej istnieniu, podobnie posiadanie idei Boga, nie dowodzi nam w żaden sposób, że Bóg rzeczywiście istnieje. Nie można z samego tylko pojęcia bytu wyprowadzić twierdzenia o tym, że istnieje.

R10VKgPaQrgRX

Ilustracja przedstawia otwartą skrzynię z kłódką pełną monet. Pod skrzynią leżą rozsypane monety.

Sens dowodu Anzelma

W odpowiedzi na krytykę Gaunilona, Anzelm doprecyzował swój dowód. Stwierdził mianowicie, że choć rzeczywiście posiadanie samego pojęcia pewnego bytu nie pozwala nam stwierdzić, czy ów byt realnie istnieje, to powyższe rozumowanie stosuje się do wszystkich bytów poza Bogiem. Natomiast Bóg jest wyjątkiem, do którego ta prawidłowość się nie odnosi.
By wyjaśnić to stanowisko Anzelma, trzeba sięgnąć do jego źródeł, a mianowicie Platońskiej teorii idei i koncepcji uczestnictwa. PlatonplatonizmPlaton był przekonany, że idee – niezmienne, ogólne byty są wzorami rzeczy materialnych. By odpowiedzieć na pytanie, czym jest każda konkretna rzecz, trzeba wskazać ideę, w której uczestniczy. Gdy zastanawiamy się na przykład, czym jest kot z Cheshire, możemy odpowiedzieć, że uczestniczy on w idei kota.

RRmEHhQ9c7qt2

Ilustracja przedstawia schematyczny wizerunek idącego kota.

R1V0PAeaJasoH

Ilustracja przedstawia kota, który siedzi na gałęzi drzewa. Ma ogromne, białe oczy oraz szeroki uśmiech. Ma rudą sierść.

RoWCqh9ZTR7GM

Ilustracja przedstawia wielką głowę uśmiechniętego kota.

R9Ivj7kSPJME6

Ilustracja przedstawia figurkę kota. Kot jest szeroko uśmiechnięty. Jego sierść składa się z biało‑niebieskich pasów.

Anzelm zastosował Platońską koncepcję uczestnictwa do zbudowania własnej koncepcji prawdy. Zdania są prawdziwe, o ile uczestniczą w prawdziwych myślach. Myśli są prawdziwe, jeśli uczestniczą w realnie istniejących rzeczach. Rzeczy są prawdziwe (istnieją naprawdę), jeśli uczestniczą w ideach. Idee uczestniczą natomiast w Bogu.
Jak zatem widzisz, w filozofii Anzelma, Bóg jest źródłem i gwarantem prawdziwości wszystkich twierdzeń. Twierdzenia, aby były prawdziwe, muszą być zgodne z myślami, myśli – z rzeczami – wszystko jednak uczestniczy w łańcuchu powiązań, który odsyła do Boga. Bez istniejącego Boga, nic nie byłoby prawdziwe. Okazuje się zatem, że pochodzący od Anzelma dowód na istnienie Boga jest prawdziwy wtedy i tylko wtedy, gdy Bóg istnieje naprawdę – tylko przy założeniu, że Bóg istnieje, możemy tego istnienia prawdziwie dowieść.
Dowód ontologiczny nie jest więc w istocie argumentem, który mógłby zostać użyty w dyskusji ze sceptykiem lub ateistą w celu przekonania go, że Bóg istnieje. Anzelm przedstawia raczej racjonalne rozumowanie, mające wyjaśnić, skąd wie, że Bóg rzeczywiście istnieje.

Słowniczek