Przeczytaj
Spuścizna Legionów
Legiony polskie powstały we Włoszech w 1797 r. z inicjatywy Jana Henryka DąbrowskiegoJana Henryka Dąbrowskiego, w czasach popularności kultury antycznej. Ich nazwa, nawiązująca do rzymskich jednostek taktycznych, w tej sytuacji nie może budzić zdziwienia. Cel istnienia tych formacji był jasny - walka o niepodległość ojczyzny. Na konsekwencje istnienia Legionów polskich u progu epoki zaborów można patrzeć, biorąc pod uwagę zyski i straty. Z wojskowego punktu widzenia wykształciły doskonałą kadrę dowódczą wyższego i niższego stopnia. Oficerowie i podoficerowie Legionów nie tylko dysponowali doświadczeniem bojowym, ale także zapoznali się z nowoczesnymi koncepcjami organizacji pola bitwy wypracowanymi przez armię francuską. Często przywoływanym, ale nie jedynym przykładem oficera, który odegrał dużą rolę w kolejnych etapach dziejów Polski, był generał (w Legionach kapitan) Józef Chłopicki, dyktator powstania listopadowego.
Pozytywnym elementem spuścizny legionowej były wywodzące się z rewolucyjnej Francji tradycje demokratyczne w wojsku. Legiony były armią narodową, z żołnierzami przeważnie chłopskiego pochodzenia, z „buławą marszałkowskąbuławą marszałkowską w każdym plecaku”. Oficerowie uczyli żołnierzy sztuki czytania i pisania, nie istniały kary cielesne, a często stosowaną formą zwracania się do siebie był „obywatel”. Duch demokratyzmu i egalitaryzmuegalitaryzmu w armii w pełni przeniknął do sił zbrojnych Księstwa Warszawskiego i w pewnym stopniu do Królestwa Polskiego. W tym ostatnim jednak osłabiony został przez pruską tradycję ślepej karności i zewnętrznego blichtru reprezentowaną przez naczelnego dowódcę armii Królestwa wielkiego księcia Konstantego.
Negatywne doświadczenia epopei legionowej to głównie ciągnąca się potem przez XIX i XX w. nadmierna wiara w potęgę i wszechmoc Francji przy jednoczesnej świadomości służebnej roli Polski wobec tego mocarstwa. Gorzki zawód, jaki spotkał Polaków wysłanych na Haiti, był w pewien sposób wypierany lub racjonalizowany. Bardziej przemawiały do wyobraźni wydarzenia lat 1806‑1807 albo roku 1812, czyli zwycięstwo nad Prusami, powstanie Księstwa Warszawskiego oraz wskrzeszenie dawnej Rzeczpospolitej w początkach kampanii moskiewskiej.
Popularność idei legionowej w polskiej tradycji wywodzi się także z tego, że walki Legionów były w sporej części zwycięskie, a przez to pozwoliły przypomnieć Europie o waleczności i bohaterstwie Polaków. Po bardzo wielu latach „chudych”, od czasów wiktorii wiedeńskiej Jana III, polski oręż lśnił we Włoszech i Bawarii pełnym blaskiem. Jak trzeźwo jednak pisał publicysta Józef Pawlikowski, krew przelana w interesie Francji, a nie zawsze „za naszą i waszą wolność”, mogła być wykorzystana lepiej:
Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość?[…] Co do odwagi, żadnemu niej narodowi w Europie nie ustąpią Polacy. Nie jest to chęć podwyższania przymiotów moich współziomków, ale bywały przypadki we Włoszech, gdzie legie polskie celowały w męstwie walecznych Francuzów. Wzbudzają się przyjemne czucia w każdym Polaku, gdy słyszy o pięknych czynach swych rodaków, ale jak mu żałośno razem, czemu ta odwaga nie jest użytą na wyrwanie swej ojczyzny z obcej przemocy? Gdyby te dziesięć tysięcy Polaków, co zginęło w dwóch kampaniach włoskich, legło przy obronie wolności swoich rodaków, ileby byli oszczędzili innych, wrazili odwagi współziomków i wytracili nieprzyjaciół? Poginęli ci mężni ludzie na obcej ziemi, a bracia ich jęczą w niewoli! Słyszeć mi się dało, iż kiedy cienie śmierci zapadały na Rymkiewicza, płakał, iż nie umierał na ziemi ojczyzny swojej. Łzy prawdziwej cnoty!
Wy, jego towarzysze, jeżeli wam niebo użyczyło jakich talentów, najgodniej ich użyjecie prowadząc do zwycięstw mniej doświadczenia mających waszych współrodaków! Czy przeznaczenie śmierć wam sprowadzi w boju, umrzecie wpośród żałości swoich ziomków. Ta ziemia da wam w wnętrzościach swoich grób, która wykarmiła waszą młodość. A jeżeli pomyślność uwieńczy usiłowania wasze, najmilsze są laury z rąk Ojczyzny, najpierwsza chwała, kiedy jest z użytkiem własnym rodakom. […]
Źródło: Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość?, oprac. Emanuel Halicz, Warszawa 1963, s. 112–113.
Dalsze losy Legionów Polskich
Żołnierze gen. Dąbrowskiego byli wychowawcami następnych pokoleń bojowników o niepodległość, a kojarząca się z Legionami Francja stanowiła ostoję wiary w sprzyjającą Polakom demokratyczną Europę. Do umundurowania i zasad organizacyjnych Legionów nawiązywała armia Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego i powstania listopadowego. W miejscach związanych z bohaterami Legionów – Janem Henrykiem Dąbrowskim, Józefem Wybickim, Cyprianem Godebskim – przez cały XIX w. powstawały pomniki, które nie zawsze wprost, ale w sposób dla Polaków zrozumiały, przywoływały idee niepodległościowe. W czasach Wiosny Ludów podjęto kilka prób organizacji polskich „Legionów”, najważniejszą w Rzymie, w latach 1848–1849, gdzie realizował ją Adam Mickiewicz do walki „za naszą i waszą wolność” w sojuszu z innymi narodami. W okresie wojny krymskiej (1853–1856) o stworzenie Legionu złożonego z Polaków w Turcji zabiegał książę Adam Jerzy Czartoryski. Powstały dwa pułki, w tym Pułk Kozaków Sułtańskich. Inicjatywa Hotelu LambertHotelu Lambert nie przyniosła jednak większych korzyści militarnych i politycznych. Turcja nie poparła skutecznie sprawy polskiej na arenie międzynarodowej.
Legiony Polskie w XX wieku
W okresie I wojny światowej powstały Legiony Piłsudskiego. W istocie jednak zostały powołane przez Naczelny Komitet Narodowy, z Juliuszem Leo na czele. Departamentem wojskowym NKN kierował natomiast płk Władysław Sikorski,Piłsudski przystąpił do organizacji Legionów po klęsce planów powstańczych. Nie ma wątpliwości, że zarówno twórcy Legionów w 1914 r., jak i ich najbardziej znany dowódca mieli niewiele wspólnego z Włochami, klasycyzmem i patosem epoki napoleońskiej. Idea legionowa żyła już wtedy własnym życiem, oderwana od swych antyczno‑włosko‑francuskich początków. Walczyć w Legionach oznaczało już po prostu walczyć o niepodległość Polski albo walczyć o zwycięstwo w ogóle. W takim znaczeniu słowo „Legia” stało się nazwą klubu piłkarskiego powstałego w latach 1916–1922, w powiązaniu ze środowiskiem wojskowych wywodzących się z Legionów. W okresie I wojny światowej powstał jeszcze Legion Puławski u boku armii rosyjskiej oraz Legion Bajończyków we Francji walczący po stronie ententy. Warto zauważyć, że nie tylko w Polsce „legion” stał się określeniem zastępującym inne nazwy formacji zbrojnych. Nasi południowi sąsiedzi mieli podczas I wojny światowej Legion CzechosłowackiLegion Czechosłowacki, a Francuzi Legię CudzoziemskąLegię Cudzoziemską.
Mazurek Dąbrowskiego
Jan Henryk Dąbrowski i jego Mazurek, do którego słowa napisał Józef Wybicki, to postać i pieśń, które wiążą się oczywiście z walkami Legionów, ale zaczęły żyć własnym życiem w XIX i XX w. Dąbrowski stał się romantycznym bohaterem walki o niepodległość, a niepasujące do pomnikowego charakteru postaci wątki starannie odsuwano na bok (Dąbrowski z racji półniemieckiego pochodzenia słabo mówił po polsku, przez kilkanaście lat służył w armii saskiej). Pieśń ze słowami Wybickiego została oficjalnym hymnem państwowym w dwudziestoleciu międzywojennym. Dlaczego? Z pewnością najważniejszym powodem było to, że tradycja legionowa (wzmocniona w okresie I wojny światowej) stała się ważną częścią etosu walk o niepodległość. Symbolizowała zwycięskie zakończenie tych walk (1807, 1918 r.) i kojarzyła się z optymistyczną wizją przyszłości.
Słownik
oznaka władzy wojskowej marszałka; tu w znaczeniu możliwości awansu z prostego żołnierza do wysokiego oficera
(fr. égalitaire - dążący do równości) koncepcja społeczno‑polityczna zakładająca, że podstawą sprawiedliwego ustroju społecznego jest całkowita równość obywateli
(łac. fac simile - rób podobne) dokładka kopia, reprodukcja pisma, dokumentu
oddział stworzony na Syberii z jeńców oraz dezerterów z armii austro‑węgierskiej pochodzących z Czech i Słowacji; marsz Legionu Czechosłowackiego przez całą Rosję do ojczyzny zagrażał władzy bolszewickiej w latach 1919–1920
(fr. Légion étrangère) wydzielony elitarny oddział armii francuskiej złożony z cudzoziemskich najemników
nazwa powstałego w 1833 r. na emigracji we Francji ugrupowania konserwatywnego kierowanego przez księcia Adama Czartoryskiego; obóz ten liczył na interwencję państw zachodnich w sprawie polskiej i odzyskanie niepodległości dzięki wojnie między europejskimi mocarstwami
Słowa kluczowe
Legiony polskie we Włoszech, legioniści, idee niepodległościowe, bohater romantyczny, Józef Wybicki, Jan Henryk Dąbrowski, Mazurek Dąbrowskiego, epoka napoleońska
Bibliografia
Bielecki R, Tyszka A., Dał nam przykład Bonaparte. - Wspomnienia i relacje żołnierzy polskich 1796‑1815, Kraków 1984.
Chwalba A., Historia Polski 1795‑1918, Kraków 2000.
Czubaty J., Zasada dwóch sumień. Normy postępowania i granice kompromisu polityczne Polaków w sytuacji wyboru 1795‑1815, Warszawa 2008.
Grodziski S, Kozłowski E, Polska zniewolona 1795‑1807, Warszawa, 1987, Wrocław‑Warszawa‑Kraków, 2004.
Nieuważny A, My z Napoleonem, Wrocław 1999.
Pachoński J, Generał Jan Henryk Dąbrowski, Warszawa, 1981.
Pachoński J, Legiony Polskie - Prawda i Legenda 1794‑1807, t. I‑IV, Warszawa, 1969‑1979.
Rezler M, Jan Henryk Dąbrowski 1755‑1818, Poznań 1982.
Suleja W, Kosynierzy i strzelcy, Wrocław 1997.