Przeczytaj
Pierwsza przyczyna i nieruchomy poruszyciel
Arystoteles chciał badać przede wszystkim te rzeczy i zjawiska, które dostępne były dla ludzkich zmysłów i współpracującego z nimi rozumu, czyli dla poznania empirycznego. Dlatego też odrzucił Platoński dualizm idei i rzeczy, wprowadził natomiast inny – obecny w tzw. substancjisubstancji, czyli każdym samoistnym bycie (konkretnej rzeczy) – dualizm materii i formy.
Oba te składniki występują w substancji jako zespolone i tworzą jedną całość, np. posąg składa się z marmuru (materiimaterii) i określonego kształtu (formaforma). Materia (hyle) określa to, co nieuformowane – filozof powiadał, że jest ona nieokreślonym podłożem zjawisk. Forma zaś (eidos, morphe) określa wszystko to, co sprawia, że byt jest tym, czym jest – dzięki niej możliwe staje się odróżnienie rzeczy między sobą. Dlatego też forma odgrywa ważniejszą rolę w poznaniu niż materia, jest tym, co najważniejsze w substancji, stanowi istotęistotę rzeczy. Materia, jako coś nieokreślonego, jest jedynie możliwością, potencjąpotencją (dynamis) bytu, który urzeczywistnia się, uaktualnia poprzez formę. Formą jest również energia (energeia), dzięki której urzeczywistniają się możliwości zawarte w materii. Dzięki tym pojęciom możliwe stało się opisanie zjawiska ruchu, przekształcania (kinesis). Wszelki ruch i zmiany są niczym innym jak aktualizowaniem się danych tkwiących potencjalnie w materii. Ten proces kształtowania materii jako potencji przez formę jest, zdaniem Arystotelesa, celowy i nosi nazwę entelechiientelechii. Poznanie wobec tego sprowadzało się do odkrycia przyczynyprzyczyny, dzięki której jakaś rzecz istnieje. A zatem każdy rozwój dokonuje się ze względu na jakiś cel i polega na przechodzeniu od tego, co możliwe, ku temu, co rzeczywiste.
W przeciwieństwie do Platona, Arystoteles uważał, że cel tkwi w samej rzeczy, a nie poza nią. Można wyróżnić cztery przyczyny wyjaśniające taki rozwój:
przyczyna formalna
gdy określamy przedmiot, odwołując się do jego formy (np. dom powstaje na podstawie projektu)
przyczyna materialna
gdy bierzemy pod uwagę materię (w przypadku domu - cegły, kamienie i zaprawę)
przyczyna celowa
gdy interesuje nas cel (dom służy do tego, by w nim mieszkać)
przyczyna sprawcza
gdy odwołujemy się do tego, co jest bezpośrednim sprawcą rozwoju (dom budują murarze)
Pierwsza przyczynaPierwsza przyczyna i nieporuszony poruszyciel świata
Jak w metafizycemetafizyce, tak też w kosmologii każde zjawisko i zdarzenie ma swoją przyczynę i swój cel. Świat znajduje się w ciągłym ruchu, a każdy ruch ma swoją przyczynę – łączenie się materii i formy. Musi jednakże istnieć gdzieś na samym początku tego łańcucha jakaś pierwsza przyczyna, która nie byłaby połączeniem materii i formy, a więc trwałaby w stanie idealnego bezruchu. Byłaby samą czystą formą.
U Arystotelesa pierwszą przyczyną i nieruchomym poruszycielem (oraz czystą formą) jest Bóg. Zajmuje się wyłącznie kontemplacją samego siebie, a zatem nie może być twórcą świata, w przeciwieństwie do demiurga Platona. Co więcej – świat nie został wprawiony w ruch wskutek jakiegoś działania Boga. Działanie oznaczałoby przecież ruch. To świat składający się z pierwszej materii, powodowany czymś w rodzaju miłosnego pragnienia, ukierunkowanego na czystą formę, ulega poruszeniu. A zatem Bóg jest celem świata. A co jest początkiem świata? Nic – istnieje wiecznie. W ten sposób Arystoteles stworzył koncepcję dualizmu Boga i świata, w której kosmologia współistnieje z teologią. Tak ukształtowany obraz świata utrwalił się w nauce europejskiej na długie stulecia, a autorytet Arystotelesa zahamował rozwój fizyki i astronomii aż do czasów Kopernika, Galileusza i Keplera.
Nieruchomy poruszyciel – Bóg Arystotelesa
Arystoteles jako pierwszy stworzył dowód na istnienie Boga, a jego rozumowanie opierało się na wnioskach wyciągniętych z obserwacji ruchu. Filozof uznał, iż ruch jest wieczny i niezniszczalny, zaś zjawisko ruchu musi mieć ostateczną przyczynę w czymś, co jest nieruchome. Rozumowanie Arystotelesa, które dowodzi istnienia niezmiennego, nieporuszonego Boga na podstawie obserwacji zmiennego, będącego w nieustannym ruchu świata, nazwano dowodem kosmologicznym.
Każda rzecz, która się porusza, jest wprawiana w ruch przez coś innego, co z kolei też ma swego poruszyciela. Prawidłowość ta powtarza się, jednak łańcuch poruszycieli nie może postępować w nieskończoność. Musi istnieć coś, co stanowi początek wszelkiego ruchu, a co samo nie jest już przez nic poruszane i pozostaje nieruchome. Uznał, że tą pierwotną przyczyną jest Bóg, czyli pierwszy poruszyciel.
Działanie nieruchomego poruszyciela jest zbliżone do sposobu, w jaki oddziałują rzeczy będące źródłem ludzkich pragnień. Przykładowo: piękno i dobro, choć same pozostają nieruchome, poruszają wolę człowieka i mobilizują go do spełniania pięknych moralnie czynów. Podobnie nieruchomy poruszyciel porusza, przyciągając do siebie wszystko, co istnieje. Jest on przedmiotem miłości i celem dążenia całego wszechświata. Wszystko zmierza do Boga i dlatego wykonuje ruch. Bóg nie tylko jest nieruchomy, ale i wieczny, ponieważ wieczny jest ruch, który on powoduje. Można więc powiedzieć, że Bóg jest żywym bytem, wiecznym i najlepszym, przysługuje mu też wieczne i nieprzerwane trwanie; bo to właśnie jest Bóg, który
Metafizyka[...] nie podlega ruchowi [...], ale powoduje on pierwszy ruch, wieczny i jeden.
Źródło: Arystoteles, Metafizyka, ks. IV, Warszawa 1983.
Opisz, jaka była Arystotelesowska koncepcja Boga?
Słownik
(gr. ta meta physika – to, co jest po fizyce) dział filozofii zajmujący się bytem jako takim – jego podstawowymi własnościami, leżącymi u podstaw świata, który jest nam dostępny poprzez doświadczenie zmysłowe
(gr. entelechia – działanie) w metafizyce forma jest rodzajem siły wewnątrz bytu, która kształtuje celowo materię; w człowieku to dusza ożywiająca ciało
(łac. forma – kształt, model) aktywny czynnik kształtujący materię w daną rzecz
(łac. essentia – istota rzeczy, treść) to, co powoduje, że byt jest tym, czym jest; natura właściwa jakiejś rzeczy
(łac. mater – matka) czysta potencjalność, składnik substancji kształtowany przez formę
przyczyna wszelkich zjawisk i zdarzeń, która nie ma już swojej przyczyny; wprawia wszechświat w ruch, sama tkwiąc w stanie nieporuszonym
(łac. potentia – możność, siła) to, co w bycie jest nieokreślone i podlega określeniu przez akt
(łac. substantia – istota) byt samodzielny; to, co istnieje samo przez się, a nie jest atrybutem innej rzeczy