Przeczytaj
Podziały religijne
W wyniku przemian religijnych i politycznych w XVI‑wiecznej Europie dokonał się w miarę trwały podział religijny. Niemal cała Europa była chrześcijańska, jedynie jej południowo‑wschodnie tereny na skutek podbojów tureckich znalazły się pod wpływem islamu.
Europa chrześcijańska była mocno podzielona. Starsza linia podziału była rezultatem schizmy wschodniej i przebiegała między Kościołem katolickim a Kościołem prawosławnym. Obszar Europy Zachodniej, zdominowany do początków XVI w. przez katolicyzm, uległ podziałowi w wyniku wyodrębnienia się wyznań protestanckich.
Pozycja Kościoła katolickiego nie uległa osłabieniu przede wszystkim w Hiszpanii i Portugalii oraz w państwach włoskich, gdzie reformacja praktycznie nie zaistniała. Kościół katolicki jeszcze w XVI w. częściowo odzyskał straty z wczesnego okresu reformacji w Polsce i Czechach. W Niemczech pokój augsburski z 1555 r., który ustanawiał zasadę cuius regio, eius religio (łac. czyja władza, tego religia), zabezpieczył Kościół katolicki przed dalszymi stratami na rzecz luteranizmu. Wojny religijne we Francji zapewniły katolicyzmowi pozycję wyznania panującego, ale za cenę uznania wolności religijnych hugenockiej mniejszości.
Reformacja najbardziej rozpowszechniła się w Europie Zachodniej i Północnej. Od połowy XVI w. wyznanie luterańskie dominowało w większej części środkowych i północnych Niemiec, całkowicie panowało w królestwach Skandynawii: Danii, Norwegii i Szwecji. Stało się również religią państwową w Prusach Książęcych.
Wyznanie kalwińskie (reformowane) zdobyło dominującą pozycję w Niderlandach, Szkocji i w części kantonów szwajcarskich (główne ośrodki: Zurych, Genewa, Bazylea, Berno i Schaffhausen), wielu zwolenników zdobyło na Węgrzech, w Polsce, na Litwie oraz we Francji.
Więź z Kościołem katolickim zerwała także Anglia, w której został ustanowiony Kościół anglikański. Musiał on jednak walczyć o wpływy nie tylko z katolikami, ale również ze zdobywającym coraz większą liczbę wyznawców kalwinizmem.
W początkach epoki nowożytnej radykalnie zmieniło się położenie Kościoła prawosławnego. W wyniku podbojów większość wyznawców prawosławia znalazła się pod panowaniem tureckim. Wprawdzie nie byli oni prześladowani, ale rozwój życia religijnego uległ zahamowaniu, a wierni musieli się skoncentrować na obronie swojej tożsamości. Kościół prawosławny stopniowo tracił wiernych, mimo że władze tureckie nie przymuszały do zmiany religii. Wielu chrześcijan ulegało pokusie przejścia na islam, przynosiło to bowiem poprawę warunków życia, a bardziej ambitnym jednostkom umożliwiało zrobienie kariery wojskowej lub dworskiej.
W zależnej od Turcji Mołdawii i Wołoszczyźnie prawosławie musiało się zmierzyć z wpływami zarówno islamu, jak i Kościoła katolickiego. Cerkiew prawosławna traciła znaczenie również na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zwłaszcza po zawarciu w 1569 r. unii brzeskiej (1596), która w założeniu miała doprowadzić do jedności Kościoła wschodniego i zachodniego na ziemiach polsko‑litewskich.
Jedynym krajem, w którym prawosławie nadal stanowiło religię państwową, była Rosja. Tamtejsza Cerkiew została wzmocniona przez utworzenie w 1589 r. patriarchatu ze stolicą w Moskwie. Nie tylko zapewnił on jej autonomię, ale z czasem umożliwił podjęcie działań zmierzających do podporządkowania jurysdykcji moskiewskich patriarchów wspólnot prawosławnych spoza Rosji.
Podziały polityczne
W ciągu XVI w. utrwalił się podział Europy na dwie wyraźne strefy polityczne: zachodnią i wschodnią. W Europie Zachodniej o wpływy rywalizowały Francja, Hiszpania, Anglia, Niderlandy oraz kraje habsburskie. W Europie Wschodniej wyodrębniły się dwa kluczowe kierunki rywalizacji: walka o dominację w rejonie Bałtyku toczyła się między Rzecząpospolitą, Rosją, Szwecją i Danią, a o wpływy na południowym wschodzie z Turcją walczyły Rzeczpospolita, Rosja, Austria i Wenecja.
Osią rywalizacji o hegemonięhegemonię w Europie Zachodniej w pierwszej połowie XVI w. były wojny pomiędzy Walezjuszami a Habsburgami, które – z przerwami – prowadzono w latach 1494‑1559. W pierwsze fazie – trwającej do objęcia tronu cesarskiego przez Karola V Habsburga w 1519 r. – obie strony walczyły przede wszystkim o podporządkowanie sobie państw włoskich, stąd nazwa: wojny włoskie. W drugiej fazie stawką było zdobycie ostatecznej przewagi nad rywalem i zdobycie pozycji hegemona w tej części Europy.
Najbardziej dramatycznym momentem w wojnach francusko‑habsburskich była bitwa pod Pawią (1525 r.), w której armia francuska poniosła druzgocącą klęskę, a ranny król Franciszek I dostał się do cesarskiej niewoli. Franciszek I nie pogodził się z warunkami narzuconego mu pokoju madryckiego i kilkakrotnie wznawiał działania wojenne. Wspierał również antyhabsburską opozycję w Niemczech, a nawet – sprzeniewierzając się zasadzie lojalności wyznaniowej – Turcję. Nie zdołał jednak ich pokonać. Wojny włoskie zakończył w 1559 r. pokój w Cateau‑Cambrésis, który przyniósł zwycięstwo Habsburgom. Nie zapewnił im jednak absolutnej dominacji, wcześniej bowiem, w 1556 r., Karol V abdykował i podzielił swoje ogromne imperium między brata, Ferdynanda I, który objąwszy tron cesarski, zapoczątkował linię austriacką Habsburgów, i syna, Filipa II, który zapoczątkował linię hiszpańską Habsburgów.
Jaki wpływ na układ sił w Europie miały abdykacja Karola V i podział imperium Habsburgów?
Już po kilkunastu latach ciężkiej próbie zostało poddane imperium Filipa II. Po kilku latach rozruchów o podłożu religijnym w 1572 r. w Niderlandach wybuchło antyhiszpańskie powstanie. W jego wyniku w 1581 r. północne prowincje proklamowały niepodległą Republikę Zjednoczonych Prowincji. Tym samym Filip II utracił znaczną część najbogatszego regionu imperium i finansową podporę swoich rządów, a nowo powstała republika szybko stała się jednym z pretendentów do hegemonii morskiej.
Kolejnym państwem, które wyznaczyło Hiszpanii granice jej ekspansji, była Anglia. W 1588 r. Filip II wysłał w jej kierunku Niezwyciężoną Armadę z zadaniem rozbicia floty angielskiej i przeprowadzenia inwazji. Zakrojona na ogromną skalę wyprawa zakończyła się jednak zagładą floty hiszpańskiej, która najpierw doznała niepowodzenia w walce z Anglikami, a później została w znacznym stopniu zniszczona podczas sztormu.
Obydwa wydarzenia: utrata północnych Niderlandów i klęska Niezwyciężonej Armady były pierwszymi poważnymi symptomami kryzysu monarchii hiszpańskiej i zapowiedzią przyszłej potęgi Holandii i Anglii.
Na wydarzenia w basenie Morza Bałtyckiego w XVI w. ogromny wpływ miał wzrost znaczenia Danii i Szwecji oraz Moskwy. Dania czerpała ogromne dochody z kontroli nad Sundem, a Szwecja dążyła do opanowania wschodnich wybrzeży Bałtyku. O dostęp do Bałtyku walczyła również Moskwa pod rządami Iwana IV Groźnego. Istotną zmianą, która zaszła w tym regionie w XVI w., była likwidacja państwa zakonnego. W 1525 r. Albrecht Hohenzollern sekularyzował państwo krzyżackie w Prusach i przekształcił w Księstwo Pruskie (Prusy Książęce), pozostające jednak nadal w zależności lennej od Rzeczypospolitej.
Rywalizacja o wpływy w Inflantach, będących w posiadaniu inflanckiej linii zakonu krzyżackiego, doprowadziła do wybuchu I wojny północnej z udziałem Rzeczypospolitej, Szwecji, Danii i Rosji. Ta faza walki dominium maris Baltici (łac., panowanie nad Morzem Bałtyckim) zakończyła się sukcesem Rzeczypospolitej i Szwecji: Polska zatrzymała większość Inflant, a Szwecja uzyskała Estonię. Rosja zatrzymała Dorpat i Narwę.
W okresie I wojny północnej na polecenie króla Zygmunta II Augusta została utworzona flota kaperska, której głównym zadaniem było blokowanie portu w Narwie. Flota kaperska składała się z uzbrojonych okrętów handlowych prywatnych właścicieli, którzy atakowali wrogie jednostki na polecenie króla (musieli dzielić się z nim łupami).
Przypomnij, a w jakich wcześniejszych wojnach uczestniczyły floty kaperskie.
W ciągu XVI w. najbardziej dynamicznie zmieniała się sytuacja w Europie Południowo‑Wschodniej. U schyłku średniowiecza Grecja i Bałkany zostały opanowane przez Turków osmańskich – zdobycie Konstantynopola w 1453 r. oznaczało ostateczny upadek cesarstwa wschodniego. Największą zaporą dla dalszej ekspansji tureckiej w Europie były Węgry. W 1526 r. doznały one ciężkiej klęski w bitwie z armią turecką pod Mohaczem. W bitwie bezpotomnie poległ Ludwik II Jagiellończyk, po którym, na mocy układu wiedeńskiego z 1515 r., tron węgierski miał przypaść Habsburgom. Tymczasem Węgry pozostawały w rękach Sulejmana II, a przeciwko objęciu władzy przez Habsburga buntowali się sami Węgrzy. Wieloletnia wojna turecko‑habsburska, która faktycznie była wojną o sukcesję węgierską, zakończyła się w 1541 r. podziałem Węgier. Część zachodnią i północną otrzymał Ferdynand I Habsburg, część środkowa została włączona do Turcji, a część wschodnią wraz z Siedmiogrodem objął jako lennolenno tureckie Jan Zygmunt Zápolya.
Wyjaśnij, na czym polegało strategiczne położenie Konstantynopola.
Miejscem konfrontacji Turcji z państwami chrześcijańskimi było również Morze Śródziemne. W 1571 r., po prawie rocznym oblężęniu Famagusty, Turcy zdobyli Cypr. W odpowiedzi Państwo Kościelne, Hiszpania i Republika Wenecka utworzyły Ligę Świętą, której flota w 1571 r. rozbiła flotę turecką w bitwie pod Lepanto. Zwycięstwo to zahamowało ekspansję turecką i zapobiegło tureckiej inwazji na kraje śródziemnomorskie.
Słownik
(gr. diaspora – rozproszenie) termin oznaczający rozproszenie członków danego narodu wśród innych narodów lub wyznawców danej religii wśród wyznawców innej
(gr. hegemonia – kierownictwo, przywództwo) przywództwo, przewodnictwo polityczne, dążenie do uzyskania przeważającego wpływu
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie, które może dotyczyć majątku i prerogatyw instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego
(z niem. Lehen) w ustroju feudalnym dobro nadawane przez seniora wasalowi w użytkowanie w zamian za wsparcie militarne
(z arab. sulṭān) tytuł władcy używany w państwach muzułmańskich, m.in. przez Seldżuków, mameluckich władców Egiptu i monarchów osmańskich
(z łac. coalitus od coalescere – zrastać się, łączyć się) układ o wspólnym działaniu obejmujący dwa lub więcej państw, mający doprowadzić do osiągnięcia zamierzonych celów
Słowa kluczowe
wojny włoskie, pierwsza wojna północna, podział Węgier, klęska Wielkiej Armady, imperium tureckie
Bibliografia
S. Grzybowski, Wielka Historia Świata, t. 6, Narodziny świata nowożytnego 1453–1605, Warszawa 2005.
K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012.
Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, wyd. 12, Warszawa 2012.
A. Wyczański, Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.