Przeczytaj
Świat w ruinie
Oprócz strat ludzkich II wojna światowa spowodowała ogromne szkody materialne. W samym ZSRS działania wojenne doprowadziły do zniszczenia ok. 1,7 tys. miast, 70 tys. wsi, 32 tys. zakładów przemysłowych, a także 65 tys. km linii kolejowych. W Japonii zniszczenia infrastrukturyinfrastruktury miejskiej na skutek amerykańskich bombardowań wyniosły ok. 40 proc. W gruzach legły wielkie – nie tylko europejskie – metropolie: Berlin, Kijów, Mińsk, Budapeszt, Belgrad, Warszawa, Leningrad, Tokio czy Manila. Przerażała skala zniszczeń w Coventry, Rotterdamie, Hamburgu, Dreźnie, Gdańsku czy Wrocławiu. Bomba atomowa zrzucona przez Amerykanów u schyłku wojny zniszczyła japońskie miasta Hiroszimę i Nagasaki.
Działania zbrojne o charakterze totalnym, a zwłaszcza naloty dywanowe spowodowały niepowetowane straty kulturalne. Ucierpiała szczególnie Polska, która utraciła ponad 40 proc. swoich dóbr kultury (w przypadku Warszawy straty sięgnęły 90 proc.). Intensywne i kosztowne działania wojenne zdewastowały gospodarkę Francji i Wielkiej Brytanii. Tylko nieliczne państwa biorące udział w wojnie wyszły z niej bez większych strat materialnych, np. Czechosłowacja. Prawdziwą plagą powojennej Europy stały się bezdomność, niedożywienie, głód i ubóstwo. Przymusowe repatriacje osłabiły więzi rodzinne. Wojna doprowadziła do rozluźnienia obyczajów i demoralizacji. W różnych krajach europejskich dochodziło do samosądów nad kolaborantami i Niemcami. Szczególnie dramatycznym przejawem brutalizacji życia codziennego były masowe gwałty dokonywane przez wojskowych, zwłaszcza żołnierzy Armii Czerwonej na obszarach Rzeszy. Świadkowie i uczestnicy wojny niejednokrotnie musieli zmagać się z głębokimi urazami i traumamitraumami.
Które z tych dwóch szacunków wydają ci się bliższe prawdy i dlaczego?
„Wędrówki narodów”
II wojna światowa spowodowała istotne zmiany etniczne na obszarze Europy Środkowej i Wschodniej. Zwycięskie mocarstwa – inaczej niż w przypadku Wielkiej Wojny – nie zdecydowały się na znaczące zmiany granic (z wyjątkiem Polski), ale na przesiedlenie całych grup narodowościowych. W rezultacie na obszarze tradycyjnie wielokulturowym, wielowyznaniowym i wielonarodowościowym ukształtowały się państwa narodowe ze znikomą liczbą mniejszości narodowych. Żydzi zniknęli z krajobrazu tamtejszych miast i wsi na skutek HolokaustuHolokaustu. Przesiedlenia, deportacje czy też dobrowolne wyjazdy dotyczyły przede wszystkim ludności niemieckiej. Z Polski, Czechosłowacji, Węgier i republik sowieckich wyjechało łącznie 14 mln Niemców. Jednocześnie włączone przez ZSRS w ramach repatriacji polskie Kresy Wschodnie opuściło ponad 3 mln Polaków. Natomiast z Polski przesiedlono do ZSRS ok. 500 tys. Ukraińców. Przesiedlenia dotyczyły także mniejszych grup etnicznych, m.in. Łemków i Bojków, których komunistyczne władze Polski przymusowo wysiedliły w ramach akcji „Wisła” do zachodnich części kraju. Ponadto charakterystycznym elementem powojennej rzeczywistości były rzesze błąkających się wśród ruin zniszczonych miast bezdomnych i byłych więźniów obozów (tzw. dipisów, od ang. displaced persons – osoby przemieszczone, w skrócie DPs).
Wskaż główne obszary osadnictwa repatriantów ze wschodu.
Warunki transportu repatriantów na Ziemie Odzyskane tak charakteryzował rejonowy pełnomocnik Rządu Tymczasowego do spraw przesiedleń ludności w Samborze (wrzesień 1945 r.):
Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski. Polacy, Żydzi, Niemcy, UkraińcyEwakuacja zarejestrowanej ludności w Samborze odbywa się nie tylko nieprawidłowo, ale wręcz [nieludzko?]. Nie było jeszcze wypadku, aby wagony zostały podane według z góry ułożonego planu, podanego do wiadomości i zatwierdzonego przez władze kolejowe. […] Uważam, iż należałoby skończyć ze zmuszaniem ludności do odbywania przymusowej kwarantanny na rampach kolejowych w brudnych, urągających najprymitywniejszym zasadom higieny oraz bezpieczeństwa osobistego [warunkach]. Nie zdarzyło się jeszcze, by wagony zamówione podane były na czas przed upływem tygodnia lub i więcej.
Źródło: Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski. Polacy, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy, red. G. Hryciuk, W. Sienkiewicz, Warszawa 2008, s. 88–89.
Zbrodniarze (nie)osądzeni
Jedną z najbardziej palących kwestii po wojnie było osądzenie zbrodniarzy wojennych. Dotyczyło to wyłącznie nazistów, gdyż w oczach zachodnich aliantów ZSRS (odpowiedzialny chociażby za zbrodnię katyńską) wciąż uchodził za kraj sojuszniczy, który poniósł w walce z Hitlerem najwyższe – w liczbach bezwzględnych – straty.
Sąd nad najwyższymi funkcjonariuszami Rzeszy obradował w Norymberdze od listopada 1945 do października 1946 r. Na ławie oskarżonych zasiedli wysocy funkcjonariusze Rzeszy, wśród nich Hermann Göring (popełnił samobójstwo w celi), Joachim von Ribbentrop i Hans Frank. Podczas procesu sędziowie uznali SSSS, GestapoGestapo i kadrę kierowniczą NSDAP za organizacje przestępcze. Surowych wyroków doczekali się również niektórzy dowódcy Wehrmachtu. Spośród postawionych przed sądem 22 dostojników Rzeszy 12 skazano na śmierć (m.in. Joachima von Ribbentropa, Hansa Franka, Hermanna Göringa, Martina Bormanna), 3 uniewinniono, a pozostałych skazano na kary wieloletniego więzienia (m.in. Rudolfa Hessa, Alberta Speera). Podczas tzw. procesów uzupełniających w Norymberdze w latach 1946–1948 zapadły wyroki na przywódców Einsatzgruppen, komendantów obozów śmierci i koncentracyjnych, a także niemieckich przedsiębiorców. Niemniej ok. 20 tys. podejrzanych uniknęło sprawiedliwości, znajdując azyl poza Europą, zwłaszcza w krajach Ameryki Łacińskiej. W mniejszym stopniu proces karania winnych zbrodni nazistowskich objął Austrię oraz szeregowych funkcjonariuszy Rzeszy. Zbrodnie japońskie rozpatrywał z kolei Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu w Tokio (1946‑1948). Przed obliczem sprawiedliwości stanęło 28 zbrodniarzy wojennych. Wszystkim trybunał udowodnił winę, w siedmiu przypadkach zasądził karę śmierci.
Nowy ład
Koniec wojny przyniósł ogromne przetasowania w układzie sił politycznych na świecie. Borykające się z gospodarczymi skutkami konfliktu przedwojenne mocarstwa europejskie, takie jak Francja i Anglia, bezpowrotnie straciły dawną pozycję. Przyszłość pokonanych i wyniszczonych Niemiec malowała się w ciemnych barwach. Japonia zdana była na łaskę USA. Największe polityczne korzyści z wojny, pomimo olbrzymich strat w ludziach, odniósł Stalin. Pod pretekstem wyzwalania krajów Europy Środkowej i Wschodniej Sowieci narzucali im zależne od siebie reżimy, tworząc zwarty blok krajów socjalistycznych. Od 1944 do 1948 r. ZSRS udało się w pełni zdominować Węgry, Czechosłowację, Niemcy Wschodnie, Rumunię i Polskę. Do rangi supermocarstwa urosły także Stany Zjednoczone, przejmując na siebie rolę przywódców obozu państw demokratycznych. Wkrótce po II wojnie światowej oba państwa rozpoczęły rywalizację, która przekształciła się w kolejny globalny konflikt, tzw. zimną wojnę.
Słownik
(niem. Geheime Staatspolizei – Tajna Policja Państwowa) tajna policja utworzona w nazistowskich Niemczech w 1933 r., która w sposób bezwzględny zwalczała wszelkie przejawy oporu, rozwiązana wraz z upadkiem III Rzeszy w 1945 r.
(z gr. hekaton – sto i bous – wół) pierwotnie ofiara ze 100 wołów składana Zeusowi; przenośnie: poświęcenie wielkiej liczby ofiar
(niem., broń powietrzna) lotnicze siły zbrojne Niemiec
(z łac. infra – pod, poniżej i structura – budowa) podstawowe urządzenia i instytucje usługowe służące państwu, miastu lub innym obszarom, niezbędne do poprawnego funkcjonowania; infrastruktura składa się z publicznych i prywatnych usprawnień fizycznych, takich jak drogi, koleje, mosty, tunele, zaopatrzenie w wodę, kanały ściekowe, sieci elektryczne i telekomunikacja
(gr. trauma – rana) trwała zmiana w psychice, która spowodowana jest gwałtownym i przykrym przeżyciem
(niem. Die Schutzstaffel der NSDAP – Sztafety Ochronne NSDAP) paramilitarna i początkowo elitarna niemiecka formacja nazistowska, podlegała Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP)
(z łac. holocaustum – całopalenie, ofiara całopalna, od gr. holos kaustos – spalony w całości) ludobójstwo ok. 6 mln europejskich Żydów dokonane w czasie II wojny światowej przez III Rzeszę Niemiecką i wspierane w różnym stopniu przez uzależnione od niej państwa sojusznicze
(z niem. schaben – zeskrobywać) proceder przestępczy polegający na grabieży mienia pozostającego bez opieki w wyniku klęsk żywiołowych, przewrotów społecznych lub konfliktów zbrojnych
Słowa kluczowe
alianci, II wojna światowa, Holokaust, nazizm, państwa Osi, przesiedlenia, sowietyzacja, świat po II wojnie światowej, zimna wojna
Bibliografia
P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑ych, Warszawa 2016.
J. Krasuski, Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.
W. Laqueur, Historia Europy 1945‑1992, Londyn 1993.
Najnowsza historia świata. 1945‑1963. T. I, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J.Węca, Kraków 2000.