Barok – sztuka i światopogląd

Epoka baroku trwała w Europie od połowy XVI wieku do początku XVIII wieku, w Polsce od lat 80. XVI wieku do lat 40. XVIII wieku. Nazwa pochodzi od portugalskiego słowa barocco, oznaczającego perłę o zadziwiającym kształcie. Bogactwo i dziwaczność stały się wyznacznikami nowego stylu, który zaznaczył się w sztuce, architekturze i literaturze. Nadmiar, przesada i sztuczność, przy jednoczesnej dbałości o kunszt w każdym szczególe sprawiały, że sztuka baroku była niezwykle teatralna. Jej zadaniem było wzbudzić zachwyt przez zaskoczenie i zaszokowanie odbiorcy. Ekspresja służyła zdobyciu uwagi odbiorcy i zmuszeniu go do refleksji. Charakter tej refleksji był metafizyczny; sztuka baroku była przecież wyrazem filozofii epoki. XVII‑wieczni myśliciele zastanawiali się nad miejscem  człowieka we wszechświecie, sensem ludzkiego istnienia i relacją z Bogiem. Jeden z najważniejszych filozofów epoki, Blaise Pascal, stworzył metaforę człowieka, który jest wątły jak trzcina, ale jednocześnie świadomy i rozumny. Wojny religijne i odkrycia naukowe powodowały kryzys stworzonej przez Renesans ludzkiej pewności siebie, zachwianie wiary i ideałów humanistycznych. W ludziach epoki narastał lęk i poczucie nietrwałości wszystkich rzeczy w zmieniającym się świecie. Jednym z najpopularniejszych motywów barokowego malarstwa stało się pojęcie vanitas (z łacińskiego „marność”) wywiedzione z biblijnej Księgi Koheleta (Vanitas vanitatum et omnia vanitas – „Marność nad marnościami”).

RJ4wUXKxjKO2k

Obraz przedstawia małego, nagiego chłopca leżącego na prawym boku. Dziecko wspiera się na kamieniu prawą ręką. Jego plecy są osłonięte tkaniną. W lewej ręce dziecko trzyma mały bukiet róż. U stóp chłopca leży ludzka czaszka. Tuż za nią, na kamieniach stoi duża klepsydra, w której przesypuje się piasek. Za chłopcem rośnie drzewo, a podnóża którego stoi niewielka amfora.

Ludzie baroku pojmowali świat w kategoriach sztuki teatralnej, widziano w nim scenę, na której odbywały się publiczne spektakle, w tym także ceremonie ugruntowujące potęgę władców obdarzonych majestatem przez Boga. Sztuka stanowiła tu dekorację i rekwizytorium. Wykorzystywała klasyczne elementy i zasady, jednak przekształcała je, by wywołać wrażenie. Renesansowe rozumienie harmonii zmieniło się w dążenie do syntezy przeciwieństw. Barok odkrył nowy rodzaj ekspresji – moc kontrastu. Stąd brała się dynamika nowych dzieł plastycznych i literackich – wielość i zmienność elementów powodowały wrażenie ruchu. Renesansowy ład został zburzony, ponieważ go ożywiono – może właśnie kategoria ruchu najlepiej opisuje innowację barokowego ujmowania sztuki. Jej kreatywność wynikła z dążenia do oryginalności myślenia, zmiany ujęć tradycyjnych, syntezy różnych sztuk i wykorzystania wiedzy – np. wiedzy o zasadach perspektywy. Barokowi twórcy dążąc do zaskoczenia odbiorcy, brali pod uwagę jego sposób percepcji i oczekiwania. Siłą dzieła sztuki stał się oryginalny koncept – istotny w malarstwie, szczególnego znaczenia nabierał w poezji, gdzie wirtuozeria formy łączyła się z precyzją słowa.

R1WRQ9vdZ4BLP

Obraz przedstawia stół, na którym leżą liczne martwe ptaki różnych gatunków. Część z nich jest oskubana. Przy stole leży gniazdo, w którym znajduje się troje piskląt z otwartymi dziobami. Za stołem siedzi kot, który przygląda się martwym ptakom.

Za głównego teoretyka języka baroku i konceptyzmu uważa się Baltasara Graciána, który głosił, że „prawda im jest trudniejsza, tym przyjemniejsza, a poznanie, które wiele kosztuje, jest wyżej cenione”. Akt twórczy miał odwzorowywać Boski akt stworzenia świata. Doskonałość tej kreacji zależała od trzech czynników:

Ekspresja, dynamika, bogactwo i łączenie różnych elementów stanowią najistotniejsze wyznaczniki barokowego pojmowania i wartościowania sztuki. Ich znaczenie dostrzegają także twórcy kolejnych epok, jak również twórcy współcześni.

Neobarok – próba definicji

Neobarokiem nazwano nurt w sztukach plastycznych XIX w. nawiązujący do form barokowych form budowli – wystawnych, z bogatymi dekoracjami. W Polsce przykładami architektury neobarokowej są np. Teatr im. Słowackiego w Krakowie i gmach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. W drugiej połowie wieku XX w. termin neobarok powraca w odniesieniu do literatury, szczególnie poezji. Definicje zjawiska są jednak niejednoznaczne. Odwołania do baroku pojawiały się na ogół w zetknięciu z czymś, co niewyrażalne, tj. zwłaszcza z warstwą metafizyczną utworów. Mówiono o barokowej wyobraźni i barokowych sposobach obrazowania. Jednak najistotniejsze znaczenie miała wizja świata i człowieka – jego relacja z Bogiem i postawa wobec śmierci. Nie bez wpływu na powrót do wątków barokowych pozostaje pojawienie się filozofii postmodernistycznej, która podważyła ideały kultury zachodniej uważane dotąd za pewne i fundamentalne. Człowiek nowoczesny, podobnie jak poeci barokowi, znalazł się więc w rzeczywistości pełnej przeciwieństw, dynamicznej, niezbadanej i niepewnej.

Utwory, określane przez krytyków jako neobarokowe, charakteryzowały się określonym sposobem myślenia i mistycyzmem. Zawierały pytania egzystencjalne, bywały rodzajem medytacji, analizowały pochodzenie zła, podkreślały nietrwałość ludzkiego życia i wszystkich rzeczy. Tematyka wanitatywna w twórczości poetów współczesnych stanowi wyraźne odwołanie do popularnego motywu barokowego. Krytycy znajdowali nawiązania do poezji M. Sępa‑Szarzyńskiego i J. Baki w twórczości wielu współczesnych poetów. Refleksja egzystencjalna o barokowym charakterze jest silnie obecna w wierszach m.in. Stanisława Grochowiaka, Jarosława Marka. Rymkiewicza, Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej, Anny Kamieńskiej, Ernesta Brylla, Stanisława Barańczaka, Jerzego Harasymowicza. 

RcD8VR6HzqREY

Zdjęcie przedstawia duży, eklektyczny budynek teatru. Budynek składa się z fasady i reprezentacyjnej elewacji utrzymanej w stylu neobarokowym i neorenesansowym. Front zdobią po obu bokach dwie niewielkie kopuły. W centralnej części budynku znajduje sie trzecia, okazała kopuła, która rozciąga się nad widownią teatralną. Na szczycie fasady teatru umieszczono liczne rzeźby przedstawiające ludzkie postacie. Przed budynkiem znajduje sie duży trawnik z wielokolorową, barwną rabatą kwiatową. W pobliżu teatru zaparkowane są trzy samochody osobowe.

Rozważania nad marnością istnienia w poezji współczesnej łączy się często z odkrywaniem paradoksów rzeczywistości. Życie w poczuciu nieuchronności śmierci staje się określeniem świadomości człowieka współczesnego. Wiersze Grochowiaka i innych poetów nazywanych turpistami ukazują istotę ludzkiej egzystencji jako proces umierania. Realizm tej poezji polega na eksponowaniu choroby i słabości ludzkiego ciała, na opisywaniu procesu rozpadu, który zaczyna się już za życia. Neobarok stawiałby więc przetworzenie barokowego światopoglądu i poszukiwanie nowego języka w relacji do tekstów dawnych, ze świadomością intertekstualnejintertekstualnaintertekstualnej gry. Barokowe wyrafinowanie formalne zmienia się w języku współczesności w szczególny rodzaj antypoezji, co samo w sobie stanowi zaskakujący koncept. Termin neobarok musi wnosić określone novum w stosunku do baroku i novum to realizowane jest już w samym języku.

Słownik