Przeczytaj
Otchłań krwi i ciemności
Niemcy przewidywały, że Rosja nie przystąpi szybko do wojny. Wskazywały na to rozmiary państwa i związane z tym trudności mobilizacyjne. Plan Schlieffena zakładał zatem skierowanie większości sił cesarskich na Zachód i pokonanie Francji, a dopiero później zwrócenie się przeciwko Rosji. Dzięki temu Niemcy nie stanęłyby w obliczu wojny na dwa frontyfronty. Armia rosyjska zmobilizowała się jednak znacznie wcześniej, niż przewidywały to Niemcy, i w połowie sierpnia ruszyła w kierunku Prus Wschodnich, zmuszając armię cesarską do wycofania części swoich dywizji z frontu zachodniego. W dniach 26‑30 sierpnia 1914 r. rozegrała się bitwa pod Tannenbergiem zakończona wielkim zwycięstwem armii niemieckiej nad rosyjską.
Lepiej Rosjanie spisali się w starciu z wojskami austro‑węgierskimi, które po ciężkich bojach zostały wyparte za linię Sanu. Z pomocą pokonanemu sojusznikowi przybyły dywizje niemieckie i w maju 1915 r. rozpoczęła się zwycięska ofensywa państw centralnychpaństw centralnych w Karpatach, a w następnym miesiącu na ziemiach polskich. Front, który ukształtował się pod koniec 1915 r., wrzynał się daleko w głąb terytorium rosyjskiego, ciągnąc się od Zatoki Ryskiej, wzdłuż rzeki Dźwiny, aż do Dyneburga. W następnym roku nie udało się przełamać siłom rosyjskim tego frontu, mimo początkowo zwycięskiej ofensywy pod dowództwem gen. Aleksego Brusiłowa.
Klęski Rosji na froncie miały duży wpływ na jej sytuację wewnętrzną. Dowództwo nad armią w 1915 r., mimo braku wyraźnych talentów militarnych, przejął car Mikołaj I. Od tej chwili był on bezpośrednio utożsamiany z wszelkimi niepowodzeniami wojennymi. Poniesione w wyniku dotychczasowych walk straty sił rosyjskich wynosiły ponad 1,5 mln żołnierzy wziętych do niewoli i 300 tys. zabitych. Wojna spowodowała również duże straty materialne i ogromne trudności aprowizacyjneaprowizacyjne imperium carskiego. Klęski ujawniły słabe przygotowanie Rosji do udziału w wojnie. W społeczeństwie narastała frustracja. Zaczęto szukać ofiar i coraz głośniej domagać się wycofania sił rosyjskich z działań wojennych.
Nowe fronty w Europie i poza nią
Rok 1915 przyniósł przystąpienie do wojny nowych państw i otworzenie się innych frontów. Pierwszym z nich był front włoski. Włochy od 1882 r. łączył sojusz z państwami TrójprzymierzaTrójprzymierza (Niemcami i Austro‑Węgrami). Mimo to, gdy wybuchła wojna, zachowały neutralność, a równocześnie zaczęły prowadzić tajne rokowania z obiema stronami w sprawie przystąpienia do wojny. W końcu w kwietniu 1915 r. zawarły w Londynie porozumienia z państwami ententypaństwami ententy, w zamian za przystąpienie do wojny otrzymały obietnicę przyłączenia terenów austro‑węgierskich wzdłuż zachodniego wybrzeża Morza Adriatyckiego. Od tej pory państwa centralne musiały część swoich sił utrzymywać na froncie włoskim, mimo że Włosi zostali szybko pokonani i zmuszeni do wycofania się.
W tym samym roku nabrały intensywności działania wojenne na terenie Bałkanów. Na jesieni 1915 r. do wojny przyłączyła się Bułgaria, rozczarowana wynikiem wojen bałkańskich z lat 1912–1913 i dążąca do zyskania Macedonii i Dobrudży. Współdziałając z państwami centralnymi, armia bułgarska zadała klęskę Serbii. Taki sam los spotkał Rumunię, która opowiedziawszy się w 1916 r. po stronie ententy, szybko stała się obiektem zwycięskiej ofensywy państw centralnych.
Porażką koalicji zakończyły się także działania na Bliskim Wschodzie. Celem ich było wyeliminowanie Turcji z wojny i otworzenie drogi morskiej do Rosji, która wobec klęsk ponoszonych na froncie wschodnim coraz bardziej potrzebowała dostaw sprzętu i żywności od państw koalicji.
Mocarstwa europejskie przystępując do wojny, wciągały do niej również swoje zamorskie kolonie. Żołnierze z Indii (ponad pół miliona), Kanady, Australii, Nowej Zelandii i Związku Południowej Afryki wspomagali siły brytyjskie na różnych frontach I wojny światowej. Francja zmobilizowała ok. 800 tys. z Afryki Północnej i Zachodniej. Żołnierze ci nie tylko musieli stawiać czoło trudnej sytuacji na froncie, ale też radzić sobie z przejawami rasizmurasizmu ze strony osób, z którymi współwalczyli.
Na zapleczu wojny
Długotrwała i wyczerpująca wojna prowadzona na wielu frontach wywarła znaczny wpływ na sytuację ludności cywilnej. Z czasem narastało zmęczenie wojną i oczekiwanie jej jak najszybszego zakończenia.
Na Zachodzie działania wojenne prowadzono z dala od ludności cywilnej, więc ofiary były głównie wynikiem niezbyt dokładnego ostrzału artyleryjskiego. Natomiast na Wschodzie front przemieszczał się w obszarach zamieszkanych. Tam też notowano wyraźnie większe straty osobowe. Przyczynił się do tego głównie rozwój nowych technologii, ułatwiających stosowanie ostrzału artyleryjskiego i nalotów. Dynamiczne zmiany linii działań wojennych powodowały, że cywile – często przypadkowo – trafiali w ogień walki. W obawie przed nadciągającymi armiami nieprzyjacielskimi ludzie opuszczali swoje domy i udawali się na poszukiwanie nowych, bezpieczniejszych siedzib (bieżeństwobieżeństwo). Wojna miała duży wpływ także na mniejszości narodowe. Na terenie Rosji nasiliły się pogromy antyżydowskie, a władze tureckie dokonały pierwszego w XX w. ludobójstwaludobójstwa – na ludności ormiańskiejormiańskiej.
Wojna we wszystkich krajach biorących w niej udział wiązała się z ograniczaniem racji żywnościowych i wprowadzaniem produktów zastępczych. Przyczyniła się do tego zarówno blokada ekonomiczna, jak i zwiększenie produkcji na potrzeby wojny kosztem tzw. przemysłu lekkiego. Wielu cierpiało z powodu niedożywienia, a nawet głodu. Ponieważ powoływano pod broń kolejne roczniki, w przemyśle coraz częściej zatrudniano kobiety. W 1917 r. stanowiły one jedną czwartą wszystkich pracowników przemysłowych. Życie cywili w czasie wojny uległo w wielu krajach fundamentalnym zmianom. Rząd nałożył na nich duże restrykcje. W Wielkiej Brytanii np. wprowadzono ograniczenia odnośnie do godzin otwarcia pubów, zakazano wystrzeliwania fajerwerków. We Francji prezydent proklamował stan oblężenia, a potem stan wojenny. Wielu ludzi z coraz większym zniechęceniem odnosiło się do wojny i dostrzegało bezsens prowadzenia działań zbrojnych.
Słownik
(zbrodnia przeciw ludzkości) celowe wyniszczanie całych lub części narodów, grup etnicznych, religijnych lub rasowych
(orm. Mec Jeghern – wielkie nieszczęście; Hajoc’ C’eghaspanut’jun – ludobójstwo Ormian) ludobójstwo popełnione na ludności ormiańskiej w imperium osmańskim w czasie I wojny światowej, w latach 1915–1917, w wyniku którego śmierć poniosło ok. 1–1,5 mln ludzi
(wł. caricatura) świadomie przedstawienie osoby, zjawiska lub przedmiotu w sposób zdeformowany
(łac. frons – czoło) najdalej wysunięta do przodu linia wojsk
ententa od entente cordiale (fr., serdeczne porozumienie); sojusz państw walczących przeciw państwom centralnym – pomiędzy Francją, Wielką Brytanią i Rosją
sojusz państw walczących przeciw państwom ententy w czasie I wojny światowej – Niemcy i Austro‑Węgry
(z ros. uchodźstwo) uchodźstwo w czasie I wojny światowej z dawnych terenów polskich w głąb Imperium Rosyjskiego przed zbliżającą się armią niemiecką
(z fr. racisme od race – ród, rasa, grupa spokrewnionych) pogląd, według którego jedna rasa jest lepsza od innych
(z łac. ad – do, provisio – przewidywanie) zaopatrywanie ludności w artykuły pierwszej potrzeby, zwłaszcza żywność
(niem. Dreibund, ang. Triple Alliance) sojusz Niemiec, Austro‑Węgier i Włoch zawarty w 1882 r., rozpadło się po przystąpieniu Włoch do I wojnie światowej po stronie państw alianckich w 1915 roku
Słowa kluczowe
front wschodni, I wojna światowa, ludność cywilna w I wojnie światowej
Bibliografia
A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1871‑1939, Warszawa 1998.
R. Pipes, Krótka historia, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 2007.
D.G. Llyod, Prawda o traktacie wersalskim, A.L. Pański, Warszawa 1938.