Ćwiczenia

W powtórkowych lekcjach skupimy się na części poświęconej pytaniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel czy wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, ale także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:

RAmy0nWs0M2VC
wyjaśnij twoim zadaniem jest zrekonstruowanie związku przyczynowo‑skutkowego, opisanie od początku do końca, o co chodzi i dlaczego;, scharakteryzuj należy przeanalizować genezę, przebieg oraz konsekwencje danego procesu czy zjawiska, wymieniając uczestników wydarzeń (postacie, organizacje) lub inne istotne elementy;, porównaj twoim zadaniem jest zestawienie wydarzeń, zachodzących procesów, danych itp. pod kątem występujących między nimi podobieństw oraz różnic;, rozstrzygnij w tym wypadku oczekiwana odpowiedź jest jedna: „tak” lub „nie” - oczywiście wraz z uzasadnieniem, ale bez formułowania własnych ocen;, rozważ należy tu sformułować zarówno argumenty, jak i kontrargumenty, czyli „za” i „przeciw”, wartościując słuszność danego rozumowania;, oceń to polecenie pozwala ci przedstawić własną, subiektywną opinię na temat opisywanych zjawisk i procesów;
każda przedstawiona ocena – o ile będzie dobrze uzasadniona – zostanie uznana, dlatego też kluczową rolę odgrywa umiejętność budowania argumentacji;, udowodnij w poleceniu tym zawarta jest teza, a twoim zadaniem jest stworzenia krótkiej narracji z podaniem argumentów na rzecz jej prawdziwości;, uzasadnij zadanie podobne jak powyżej, ale w tym przypadku powinno się określić sposób rozumowania, który umożliwia postawienie danej tezy;, wykaż należy tu wykazać prawdziwość lub nieprawdziwość związków przyczynowo‑skutkowych, odnoszących się do tezy; podaj, wymień, wskaż – takie polecenia występują w zadaniach półotwartych, w których jest miejsce na twoją odpowiedź; podajesz wtedy pojęcie, nazwę własną (pełną, bez skrótów), imię i nazwisko osoby itp.

Pamiętajcie, że odpowiedź musi odnosić się do źródła – błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i zignorowanie podanego źródła. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę materiału źródłowego z własną wiedzą. Nie bójcie się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołujcie się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z interpretacją tekstu.

Jednostka i grupy społeczne

Interakcje społeczne

W socjologii można wyróżnić dwa podejścia względem interakcji społecznychinterakcja społecznainterakcji społecznych:

RYrVuvqoNBqSt1
Interakcja jako wymiana i gra Interakcja jako wymiana postrzegana jest jako wzajemne oddziaływanie różnych podmiotów dążących do realizowania swoich celów i interesów. Tworzy i umacnia organizację społeczną, jest rozumiana jako dobrowolna transakcja przekazywania różnorodnych dóbr (materialnych i niematerialnych), z której wszyscy odnoszą korzyści. W społecznych zachowaniach jednostek decydujące znaczenie ma wysokość nagrody lub kary przy nawiązywaniu i w czasie trwania interakcji (teoria ta czerpie wiele z psychologii behawioralnej). Interakcja jako gra związana jest z teorią racjonalnego wyboru i teorią gier. Podejście to traktuje jednostkę jako istotę racjonalną, która dokonując wyboru, kieruje się przewidywanymi korzyściami. Interakcja jako komunikowanie się Występuje w trzech wariantach: jako komunikacja symboliczna, interakcja manipulowana wrażeniami bądź jako milcząco przyjęte procedury zachowań (interakcji). W toku interakcji ludzie posługują się symbolami – zarówno werbalnymi, jak i niewerbalnymi. Dlatego nie tylko słowa, ale też wszelkie gesty są sposobem komunikowania się w społeczności. W procesie interakcji jednostka świadomie lub nieświadomie wywołuje wrażenia, które mają przedstawić ją w jak najkorzystniejszym świetle, przekonać drugą stronę o jej jak najbardziej pozytywnych cechach. Cechą charakteryzującą różne grupy społeczne jest to, że tworzą one własne procedury komunikowania się znane wszystkim członkom i milcząco akceptowane.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Socjalizacja

W toku socjalizacjisocjalizacjasocjalizacji człowiek:

  • nabywa umiejętność rozumienia znaków i symboli oraz zdolność posługiwania się nimi;

  • poznaje i przyswaja sobie normy i wzory zachowań oraz wynikające stąd role społeczne;

  • poznaje świat wartości;

  • przyswaja sobie umiejętność posługiwania się rozmaitymi przedmiotami, z których część może być charakterystyczna tylko dla danego społeczeństwa.

Człowiek przez całe życie podlega procesowi socjalizacji, która na wielu etapach jego życia może przybierać różne formy.

Rodzaje socjalizacji

RAadz48IrcCW9
Socjalizacja pierwotna Najważniejsza w życiu jednostki. Człowiek podlega jej w dzieciństwie, ucząc się elementarnych wzorów zachowań i ról społecznych. Wzrastając w domu, dziecko poznaje różne formy komunikacji społecznej (język, gesty, symbole), uświadamia sobie z czasem, że istnieją ogólne reguły życia społecznego. Etap ten jest zwykle oparty na silnym związku emocjonalnym jednostki z najbliższą mu grupą – tym m.in. tłumaczy się fakt, że socjalizacja pierwotna jest silnie zakorzeniona w świadomości człowieka., Socjalizacja wtórna Zaczyna się po okresie socjalizacji pierwotnej. Na tym etapie jednostka uczy się odczytywania wzorów i odgrywania ról poznanych wcześniej. Zwykle ważną rolę odgrywają w niej nauka i doświadczenia szkolne, ponieważ wtedy człowiek uświadamia sobie złożoność i różnorodność świata społecznego, a także możliwość samodzielnego wyboru. W wyniku socjalizacji wtórnej człowiek modyfikuje poznane wcześniej wzory i role społeczne, czasami wręcz może je odrzucić., Socjalizacja ponowna Zaciera rezultaty wcześniejszej socjalizacji poprzez odrzucenie (wymazanie) dotychczasowych wzorów zachowań, wartości i norm oraz przyswojenie nowych. W jej wyniku następuje przebudowa osobowości i zmiana tożsamości. Jest skuteczniejsza, jeśli towarzyszą jej silne związki emocjonalne.
bg‑azure

Socjalizacji ponownej (ponownej integracji społecznej) bliska jest resocjalizacja – oddziaływanie wychowawcze i terapeutyczne na jednostki źle przystosowane do określonego środowiska społecznego.

Resocjalizacja jest szczególnie istotna w przypadku zjawisk marginalizacjimarginalizacjamarginalizacjiwykluczeniawykluczeniewykluczenia społecznego.

R1NNi5D7eDloz1
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: Czego mogą dotyczyć marginalizacja i wykluczenie?Elementy należące do kategorii Czego mogą dotyczyć marginalizacja i wykluczenie?Nazwa kategorii: warunków materialnychNazwa kategorii: opieki socjalnej i lekarskiejNazwa kategorii: dostępu do standardowej żywnościNazwa kategorii: dostępu do informacjiNazwa kategorii: dostępu do kulturyNazwa kategorii: prawa do pełnego uczestnictwa w życiu politycznymNazwa kategorii: utraty dotychczasowej roli społecznejKoniec elementów należących do kategorii Czego mogą dotyczyć marginalizacja i wykluczenie?
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zbiorowość

Przykłady zbiorowości

Zbiorowość terytorialna

• tworzą ją np. mieszkańcy wsi, miasteczka czy dzielnicy, ale też kraju;

• w określonym czasie posiada wspólny teren, wspólną przestrzeń społeczną;

• ostatnio wzrasta znaczenie tych grup dzięki rozwijającej się samorządności, społeczności lokalnej, przywiązywaniu większej wagi do tradycji lokalnej, małej ojczyzny związanej z regionem;

• przynależność do tej zbiorowości może być podstawą identyfikacji.

Zbiorowość przestrzenna

• tworzą ją np. ludzie podróżujący tym samym środkiem lokomocji: autobusem, metrem, pociągiem, samolotem;

• mogą ją też tworzyć ludzie wspólnie korzystający z infrastruktury społecznej (np. klubu, sklepu, świetlicy).

Zbiorowość czasowa

• tworzą ją np. ludzie w tym samym czasie porozumiewający się za pomocą nowoczesnych środków komunikacyjnych: internetu, Skype’a, czatu, telekonferencji.

Struktury i podziały społeczne

Zróżnicowanie i podziały społeczne występują we wszystkich zbiorowościachzbiorowośćzbiorowościach. Naturalne są jednak pytania o ich przyczyny, stopień trwałości podziałów, sztywność granic pomiędzy nimi, a także o ruchliwość społeczną, czyli możliwości przekroczenia podziałów społecznych przez jednostki. W miarę trwałe podziały społeczne tworzą strukturę społeczną.

Struktura społeczna jest uporządkowanym układem stosunków między elementami składowymi: jednostkami, rolami społecznymi, pozycjami społecznymi, grupami społecznymi i instytucjami. Cechuje ją ciągłość, nie podlega nagłym zmianom, ale też nie jest statyczna. Jej poszczególne elementy znajdują się w ruchu, podlegają modyfikacji, są też zastępowane przez inne. Zachodzące zmiany nie prowadzą jednak do naruszenia stabilności całego układu. Struktura społeczna obejmuje wszystkie rodzaje grup i zbiorowości.

W tradycji socjologii struktury społeczne dzielą się na makrostrukturymakrostrukturymakrostrukturymikrostrukturymikrostrukturymikrostruktury.

makrostruktury
mikrostruktury

Klasyczne spojrzenie na podziały społeczne

Można wyróżnić trzy klasyczne ujęcia podziałów społecznych, mianowicie:

  • koncepcję strukturalną opartą na konflikcie (Karol Marks);

  • koncepcję opartą na trzech wymiarach (ekonomicznym, kulturowym i politycznym) podziałów społecznych (Max Weber);

  • koncepcję opartą na stratyfikacyjnym podziale społeczeństwa, czyli na uwarstwieniu (William Lyod Warner).

Strukturalne podziały społeczne

Według koncepcji Karola Marksa podział na klasy jest jedynym istotnym podziałem społeczeństwa. Każde historyczne społeczeństwo dzieli się na dwie klasy, które różnią się między sobą stosunkiem do środków produkcji. Na tej podstawie Marks wyróżnił klasę posiadającą środki produkcji (panującą) i klasę, która ich nie posiada (uciskaną). Zdaniem Marksa w rozwoju historycznym takimi klasami byli, odpowiednio, feudałowie i chłopi, burżuazja (kapitaliści) i proletariat.

W społeczeństwie kapitalistycznym Marks wyróżnił dwie klasy: klasę burżuazji, kapitalistów (właścicieli środków produkcji) i proletariat (pracowników najemnych). Różnice pomiędzy klasami nie ograniczają się tylko do różnic ekonomicznych, ale wpływają również na sposób życia, różnicują bowiem dostęp do władzy, wykształcenia, a także kształtują światopogląd.

Istotne jest też odróżnienie „klasy w sobie” i „klasy dla siebie”, czyli klasy, której odrębność jest nieuświadamiana przez jej członków, od tej, która jest związana właśnie z uświadomieniem sobie własnego położenia. Dopiero ten stan stwarza z danej klasy klasę rewolucyjną.

Między dwiema wyróżnionymi klasami utrzymuje się stały konflikt, ponieważ ich interesy są sprzeczne. Patrząc z tej perspektywy, Marks uważał rewolucję za nieuchronną. W jej wyniku powstałoby społeczeństwo bezklasowe (komunistyczne).

Trzy wymiary podziałów społecznych

W koncepcji Maxa Webera podziały społeczne nie przebiegały tak jednowymiarowo jak u Marksa. Dzieje się tak, ponieważ struktura społeczna jest układem krzyżujących się ze sobą różnorodnych hierarchii (kulturowych, politycznych i ekonomicznych), a nierówności społecznych, które kształtują podziały społeczne, nie można uszeregować hierarchicznie.

W gospodarce wolnorynkowej podział na klasy jest wynikiem różnych szans na rynku, które zależą od pozycji majątkowej, wykształcenia, zawodu. Weber wyróżnił tutaj klasy własności (np. rentierzy i osoby nieposiadające własności) oraz klasy zawodowo‑dochodowe (np. przemysłowcy i ich pracownicy). W podziale społecznym ważne są nie tylko dobra materialne, ale także dobra niematerialne. Wśród nich istotną rolę odgrywają zwłaszcza uznanie społeczne (prestiż) i władza.

Właśnie te trzy rodzaje dóbr są podstawą wyróżnienia trzech płaszczyzn różnicowania społecznego.

Stratyfikacyjne podziały społeczne

Społeczeństwo jest tu opisywane według hierarchicznego podziału na warstwy lub klasy społeczne. Wyróżnikiem podziału jest nierówny podział dóbr (dochodów, władzy, prestiżu).

Ujęcie stratyfikacyjne (stratyfikacja oznacza uwarstwienie) ukazuje rozmieszczenie jednostek na hierarchicznej – warstwowej – skali społeczeństwa (nurt ten dominuje w socjologii amerykańskiej, jego przedstawicielami są m.in. William Lyod Warner, Kingsley DavisWilbert Moore). Natomiast w ujęciu strukturalnym ważny jest nie tyle podział na warstwy, ile raczej na klasy, a przede wszystkim wskazanie wzajemnych relacji i powiązań istniejących w społeczeństwie jako całości.

Różnorodność ujęcia problemu struktury i podziałów społecznych

Strukturę (organizację) społeczną możemy również rozpatrywać jako strukturę:

  • relacyjną – opartą na relacjach między ludźmi i ich podziałach na:

a) dominujących i podporządkowanych;

b) uprzywilejowanych i upośledzonych;

c) patronów i klientów;

  • dystrybutywną – polegającą na dostępności dla poszczególnych grup i osób ważnych w społeczności cech i rzeczy.

Z tego punktu widzenia można podzielić społeczeństwo pod względem dostępu do:

  • władzy – na rządzących i rządzonych;

  • dochodu – na bogatych, średnio zamożnych i biednych;

  • wykształcenia – na wysoko, średnio i nisko wykształconych;

  • prestiżu – na tych, których on obejmuje, i tych, którzy są go pozbawieni;

  • dostępności do powszechnie pożądanych dóbr – na tych, którzy je mają, i tych, którzy ich nie posiadają.

Obecnie odchodzi się od postrzegania struktury społecznej jedynie poprzez społeczny podział pracy (na klasy panujące i uciskane). Zamiast niego we współczesnym społeczeństwie demokratycznym w ramach gospodarki rynkowej wprowadzany jest np. podział wynikający z:

  • posiadania (własności) środków produkcji (i ich skali) lub utrzymywania się z pracy najemnej;

  • miejsca w strukturze zarządzania;

  • dysponowania kwalifikacjami zawodowymi niezbędnymi na rynku pracy.

Stosuje się również podział na klasy, nieco inny od tradycyjnego marksistowskiego. Wyróżnia się tu:

  • klasę wyższą – wielkich właścicieli środków produkcji;

  • klasę średnią – drobnych właścicieli środków produkcji i wykwalifikowanych pracowników umysłowych;

  • klasę niższą – pracowników fizycznych.

W ujęciu Maurice’a Halbwachsa hierarchiczny podział klasowy istnieje przede wszystkim w świadomości społecznej. W każdym społeczeństwie występuje jednak również wspólny zespół wartości, do których dostęp nie jest w jednakowym stopniu możliwy, pewne potrzeby nie są więc zaspokajane. Grupa pozbawiona możliwości realizacji tych potrzeb staje się klasą upośledzoną, wyobcowaną czy, inaczej mówiąc, wyalienowaną.

W ujęciu Charlesa Cooleya klasą jest każda trwała grupa społeczna odrębna od rodziny. Wyróżnił on klasy otwarte i klasy zamknięte, które nazwał kastami; te pierwsze powstają na podstawie indywidualnych cech jednostek i ich przydatności do określonej funkcji, z kolei przynależność do drugich oparta jest na dziedziczeniu. Każda klasa wytwarza właściwą sobie świadomość. Jednostka może być członkiem wielu klas, ale tylko jednej kasty.

Płaszczyzny zróżnicowania społecznego

R1ZwjVhtSh4gt
Ilustracja interaktywna przedstawia sześć schematycznie przedstawionych postaci ludzkich. Trzy z nich są w odcieniach czerwieni, trzy w w odcieniach niebieskich. Opis: 1. Płaszczyzna ekonomiczna. Wyznacza podział na klasy i tu (inaczej niż u Marksa) wyodrębnia się „klasę posiadania” i „klasę zysków i dochodów”. 2. Płaszczyzna prestiżu i godności. Jest podstawą wyróżnienia stanów charakteryzujących się określonym stylem życia i będących zazwyczaj w konflikcie z przynależnością opartą jedynie na posiadaniu. 3. Płaszczyzna udziału w działaniach celowych dążących do zapewnienia wpływu na władzę. Ta płaszczyzna tworzy podział na tzw. partie, wśród których należy wyróżnić: partie polityczne; związki zawodowe; stowarzyszenia; inne zrzeszenia.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Przynależność do nich niekoniecznie opiera się na przynależności klasowej czy stanowej, a raczej na ideowej racjonalności.

Podziały klasowy i stanowy krzyżują się ze sobą. W okresach stabilizacji w podziałach społecznych na plan pierwszy wysuwają się podziały stanowe związane z określonym stylem życia, natomiast w czasach gwałtownych przemian – różnice klasowe.

Słownik

interakcja społeczna
interakcja społeczna

proces wzajemnego oddziaływania co najmniej dwóch osób; nie wymaga on kontaktów bezpośrednich tych osób (zwanych aktorami społecznymi), lecz może opierać się na relacjach pośrednich; w toku interakcji kształtują się osobowości i tożsamość jednostek oraz kreowane są role społeczne; społeczeństwo z perspektywy interakcji przybiera postać rozbudowanej sieci wzajemnych oddziaływań jednostek

socjalizacja
socjalizacja

złożony, wielostronny proces uczenia się, w wyniku którego człowiek staje się jednostką społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i uczestnikiem kultury; jest ona rezultatem zarówno zamierzonych oddziaływań (jakie prowadzą instytucje, np. szkoła, rodzina), jak i niezamierzonych wpływów oraz zachowania samej jednostki

marginalizacja
marginalizacja

zjawisko narzucenia jednostce marginalnej, peryferyjnej roli w życiu społecznym

wykluczenie
wykluczenie

sytuacja, gdy obywatel, będący członkiem społeczeństwa, nie może w pełni uczestniczyć w ważnych aspektach życia społecznego; sytuacja ta jest niezależna od jednostki i znajduje się poza jej kontrolą

zbiorowość
zbiorowość

tworzą ją wszyscy ludzie, którzy w jakimś czasie znajdują się w określonych granicach przestrzennych; kryteria wyodrębnienia pewnej zbiorowości spośród ogółu ludzi to łączące ich czas i przestrzeń, nie zaś relacje i działania