We współczesnych demokracjach parlamentarnych udział partii w życiu politycznym jest znaczący. Z racji na swoje funkcje kreacyjne ugrupowania polityczne biorą udział w formowaniu rządów, poprzez które realizują swoje programy polityczne i wyborcze. Kreują również elity polityczne, wpływają na poziom kultury politycznej społeczeństwa. Z punktu widzenia członków partii najlepszym rozwiązaniem byłoby samodzielne tworzenie rządu. Jest to jednak możliwe przede wszystkim w systemach większości zwykłej, które we współczesnych demokracjach spotyka się przede wszystkim w państwach anglosaskich. Systemy większościowe generują powstanie dwupartyjnego podziału sceny politycznej. W takich okolicznościach można liczyć na absolutną przewagę w parlamencie. W przypadku systemu większościowego występuje mniejsze rozdrobnienie parlamentu, a alternacja władzy zachodzi między dwoma dużymi partiami politycznymi. Dlatego łatwiej przewidzieć relacje między partią rządzącą, mającą bezwzględną większość przedstawicieli, a największą partią opozycyjną, która po kolejnej elekcji może tworzyć rząd.

Koalicje rządowe

Samodzielne rządy jednej partii, która uzyskuje większość bezwzględną w parlamencie, są możliwe również w większościowych i mieszanych systemach wyborczych, ale są to sytuacje rzadkie. Zazwyczaj w systemach wielopartyjnych, przy występowaniu proporcjonalnego lub większościowego systemu wyborczego, do przeprowadzenia zmian w prawie i uchwalania nowych ustaw potrzebne są porozumienia koalicyjne. Musi się porozumieć więcej ugrupowań politycznych, najczęściej o zbieżnych programach, i – tworząc koalicję – wyłonić rząd. Oznacza to jednak kompromis w realizacji założeń programowych poszczególnych partii, a także konieczność ustaleń o charakterze personalnym. W takich sytuacjach powstają koalicje rządowekoalicja rządowakoalicje rządowe (gabinetowe), które przejmują władzę, ale równocześnie dzielą się odpowiedzialnością za podejmowane decyzje. Aby budować ramy współpracy międzypartyjnej, niektóre ugrupowania decydują się na stworzenie koalicji wyborczejkoalicja wyborczakoalicji wyborczej. Ułatwia to obywatelom podejmowanie decyzji, ponieważ mogą przewidzieć, w jakim stopniu realizowany będzie program współpracujących partii. Porozumienie takie może się ograniczać do wprowadzenia przedstawicieli wszystkich partii tworzących koalicję do parlamentu, może też oznaczać wspólne budowanie rządu po wyborach lub współpracę parlamentarną, kiedy koalicja nie zwycięży.

Porozumienia parlamentarne

Częściej niż koalicje wyborcze budowane są porozumienia parlamentarne. Koalicja taka opiera się na współpracy partii na forum parlamentarnym. Takie sojusze polegają np.  na wykonaniu jednego projektu zmiany prawa lub stają się umową trwałą, dotyczącą wspólnego głosowania popierającego określoną politykę. Porozumienia parlamentarne mogą być inicjowane przez ugrupowanie rządzące, szukające wśród partii parlamentarnych poparcia dla swojego programu, lub są koalicjami blokującymi, kiedy partie opozycyjne zawierają porozumienie przeciwko decyzjom rządzących. Tego rodzaju umowy mogą mieć formę ustną lub pisemną. Do koalicji parlamentarnychkoalicja parlamentarnakoalicji parlamentarnych możemy zaliczyć następujące rodzaje:

Koalicja minimalnego rozmiaru

Koncepcje koalicji minimalnego rozmiaru zostały oparte na powszechnie obserwowanej tendencji, by w układach koalicyjnych podział stanowisk rządowych dokonywany był proporcjonalnie do liczby posiadanych mandatów. Ugrupowanie z największą liczbą mandatów stara się o pozyskanie partnera koalicyjnego zapewniającego większość rządzącą, ale z którym nie trzeba dzielić się dużą liczbą stanowisk rządowych. Jak wynika z powyższych rozważań, ewentualny partner koalicyjny nie musi być silną partią z dużą liczbą mandatów. Wybiera się takiego, który zapewnia większość, ale nie może zbyt wiele oczekiwać. Oczywiście wybór koalicjanta powinien być oparty na podobieństwach programowych. Zazwyczaj jednak pojawiają się dość egzotyczne koalicje. Przykładem może być koalicja powstała po wyborach 2019 r. w Austrii, gdzie rządzi Austriacka Partia Ludowa w koalicji z Zielonymi.

Koalicja przetargu

W tworzeniu koalicji przetargu inicjatorem jest najsilniejsze ugrupowanie w parlamencie. Jego przewaga w liczbie mandatów powoduje, że ma możliwość swobodnego wyboru koalicjantów, a na kształt koalicji wpływa wyłącznie wola potencjalnego koalicjanta i zbieżność programowa. W takich sytuacjach powstają najczęściej koalicje dwupartyjne, ponieważ siła partii inicjującej pozwala na dobranie tylko jednego, nawet słabego ugrupowania. Siła ugrupowania koalicyjnego ma natomiast znaczenie w realizacji przez stworzony rząd programu partii zwycięskiej. Każda koalicja opiera się na konsensusie, dlatego siła partnerów koalicyjnych ma duże znaczenie w realizacji programu politycznego, odpowiedzialności za interesy państwa, ale także przy podziale stanowisk w rządzie.

Rządy mniejszościowe

We współczesnych państwach demokratycznych poza rządami większościowymirząd większościowyrządami większościowymi, które budowane są na podstawie porozumienia dwóch partii i minimalnej liczbie mandatów potrzebnych do uzyskania stabilnej większości, można spotkać również rządy mniejszościowerząd mniejszościowyrządy mniejszościowe i koalicje zawyżone.

Przyczyny tworzenia

Zdaniem badaczy stworzenie rządu mniejszościowego może być skutkiem racjonalnego wyboru dokonanego przez partyjnych liderów. W takiej sytuacji biorą oni pod uwagę wpływ opozycji parlamentarnej i dostrzegają konieczność współpracy, ale również współodpowiedzialności opozycji za podejmowane decyzje. Oczywiście partie opozycyjne, nie wchodząc do rządu, nie biorą odpowiedzialności za całość jego działań, tylko pomagają w podejmowaniu decyzji zgodnych z ich programem. W ten sposób łatwiej są zapamiętywane przez swoich wyborców jako partie odpowiedzialne i koncyliacyjne, co może zaowocować wyższym poparciem w kolejnych wyborach.

Innym powodem tworzenia rządów mniejszościowych lub niechęci partii do uczestnictwa w koalicjach rządowych jest możliwość wpływania na decyzje polityczne z wykorzystaniem ciał pozaparlamentarnych, np. komisji trójstronnych. W takiej sytuacji opozycja nie ponosi odpowiedzialności politycznej za podejmowane decyzje, która spada na rządzących, a ona może dążyć do realizacji swojego programu i zyskiwać poparcie wśród obywateli. Tego rodzaju działania są charakterystyczne dla niespolaryzowanego systemu wyborczego, gdzie istnieje potrzeba współpracy między koalicją a opozycją, partie opozycyjne zaś rezygnują ze stanowisk państwowych.

Rządy mniejszościowe powstają także w skonfliktowanych wewnętrznie systemach demokratycznych. Charakteryzują się one skrajnie spolaryzowanym systemem partyjnym, gdzie poziom konfliktu politycznego jest tak wysoki, że nie jest możliwe porozumienie i utworzenie koalicji, oraz istnieniem istotnej partii antysystemowej. Różnice ideologiczne między poszczególnymi partiami lub frakcjami partyjnymi uniemożliwiają trwałe porozumienie. Natomiast niemożność dopuszczenia do władzy partii antysystemowej, której rządy mogłyby doprowadzić do kryzysu (upadku) demokracji, nakłada na inne ugrupowania odpowiedzialność za państwo i konieczność budowania rządów mniejszościowych.

Charakterystyka

Rządy mniejszościowe są mniej stabilne niż te, które mają za sobą większość parlamentarną. Brakuje im pewności, że każdy ich pomysł ma duże szanse na uzyskanie zgody ze strony parlamentu. Często mówi się, że tego typu rządy raczej administrują, niż wprowadzają nowe, ważne reformy. Oceniając możliwości ich działania, musimy zdawać sobie sprawę z braku poparcia w parlamencie. W takiej sytuacji ważne jest, czy w państwie mamy rywalizacyjny, czy też konsensualny system partyjny czy partie polityczne mogą ze sobą współpracować, czy elity polityczne i ich zwolennicy potrafią dostrzec wartość rozmowy i negocjacji. Jeśli tak, to rząd taki może być bardzo korzystny z punktu widzenia społeczeństwa. Rządzący w każdej ważnej decyzji muszą porozumieć się z opozycją – istnieje potrzeba budowania koalicji parlamentarnych, a to oznacza konieczność wprowadzania rozwiązań wypracowanych wspólnie z opozycją dla dobra obywateli. Rządy mniejszościowe to często pozaparlamentarne rządy fachowców, powoływane w celu rozwiązania konkretnego problemu. Obserwując tego typu działania, obywatele mają możliwość szerszej oceny działań politycznych w ramach współpracy wszystkich ugrupowań parlamentarnych (poza antysystemowymi) i w kolejnych elekcjach mogą docenić umiejętności negocjacyjne polityków. W okresie rządów mniejszościowych trudno podejmować radykalne decyzje, ponieważ przeprowadzenie ich wymaga porozumienia ponad podziałami.

RoiVXSJLOPkww

Zdjęcie przedstawia pięć osób, trzymających ręce - jedna na drugiej. Na zdjęciu są między innymi: Władysław Kosiniak-Kamysz, Katarzyna Lubnauer, Grzegorz Schetyna, Włodzimierz Czarzasty i przedstawiciel Partii Zielonych.

W systemach wielopartyjnych, kiedy po wyborach proporcjonalnych następuje rozdrobnienie parlamentu, częściej tworzone są koalicje rządowe, oparte na dwóch, trzech ugrupowaniach politycznych w parlamencie. Mogą to być koalicje minimalne lub nadwyżkowe. Koalicje minimalne są naturalnym zjawiskiem w państwach demokratycznych. Gwarantują większą stabilność rządu i możliwość realizacji programu politycznego partii koalicyjnych. W demokracjach współczesnych można jednak zauważyć, że istnieją sytuacje, kiedy dochodzi do utworzenia tzw. koalicji nadwyżkowych. Są one budowane wtedy, gdy w skład koalicji wchodzi więcej partii, niż jest to niezbędne do uzyskania większości parlamentarnej, lub koalicję tworzą partie rywalizujące w wyborach i niebędące swoimi naturalnymi, programowymi koalicjantami. Koalicje nadwyżkowe najczęściej powstają w sytuacji kryzysów wewnętrznych, tzn. kiedy główne partie ze sceny politycznej, reprezentujące interesy największej grupy obywateli, porozumiewają się i budują wspólny rząd. Dzieje się tak, kiedy mamy do czynienia np. z kryzysem gospodarczym, a zaufanie obywateli do państwa jest niezbędne, aby łatwiej dostosować się do ograniczeń lub obniżenia stopy życiowej. Inna sytuacja kryzysowa następuje wtedy, gdy naturalni koalicjanci dwóch największych partii nie uzyskują dostatecznej liczby mandatów, aby mogły być większością w parlamencie. Stąd decyzje liderów o stworzeniu tzw. wielkiej koalicji dotychczasowych rywali politycznych, podjęte w sytuacji patowej. Żadna z dużych partii, sama lub z tradycyjnym koalicjantem, nie może bowiem stworzyć rządu. Dlatego po negocjacjach dochodzi do stworzenia koalicji. Tego typu decyzje są obarczone dużym ryzykiem politycznym. Oba duże ugrupowania, rywalizujące między sobą, legitymizują te same, nie zawsze popularne rozwiązania.

Inną sytuacją, kiedy powstają koalicje nadwyżkowe, jest potrzeba lub chęć zmiany konstytucji lub ustaw okołokonstytucyjnych. Tego typu normy prawne są chronione poprzez wprowadzenie konieczności uzyskania większości kwalifikowanej w parlamencie. Można takie normy zmieniać, opierając się na koalicjach parlamentarnych, ale wówczas trzeba szukać poparcia dla każdej decyzji. W sytuacji powstania koalicji nadwyżkowej wszystkie porozumienia mogą zostać przyjęte w rozmowach wewnątrzkoalicyjnych i głosowanie w parlamencie staje się formalnością. Trzeba jednak pamiętać, że tego rodzaju koalicje pociągają za sobą ogromne koszty polityczne dla obu ugrupowań.

Słownik