Przeczytaj
Idy marcowe. Śmierć Juliusza Cezara
Po zakończeniu w roku 49 p.n.e. podboju Galii Juliusz Cezar zdecydował się na przekroczenie rzeki Rubikon, oddzielającej Galię od Italii. Rozpoczęła się wojna domowa między Cezarem a Pompejuszem, którzy byli sygnatariuszami porozumienia tzw. I triumwiratuI triumwiratu. Trzecim uczestnikiem tego układu był jeden z najbogatszych Rzymian, Marek Licyniusz Krassus. Kiedy ten ostatni zginął w 53 r. p.n.e. w wyprawie przeciwko Partom, było jasne, że prędzej czy później musi dojść do wojny między pozostałymi dwoma wodzami. Do rozstrzygającej bitwy doszło w 48 r. p.n.e. pod Farsalos, w której Cezar rozbił wojska Pompejusza i jego zwolenników. Kolejne zwycięstwa nad sojusznikami Pompejusza utorowały Cezarowi drogę do praktycznie samodzielnych rządów w Rzymie. Formalnie zachował instytucje republikańskie; sam objął w 46 r. p.n.e. urząd dyktatoradyktatora, najpierw na dziesięć lat, a dwa lata później na kadencję dożywotnią. Ten ostatni krok oraz prawdopodobne plany stworzenia monarchii na wzór wschodnich królestw hellenistycznych wywołały sprzeciw SenatuSenatu i zawiązanie spisku. Zwolennicy republiki, senatorowie i dowódcy wojskowi, w tym niedawni współpracownicy Cezara, dopięli swego 15 marca 44 r. p.n.e., mordując dyktatora w czasie obrad Senatu.
Spiskowcy oraz zwolennicy idei republikańskich, na czele których stali m.in. Marek Juniusz Brutus, Gajusz Kasjusz Longinus oraz słynny orator Marek Tuliusz Cyceron, nie byli w stanie przeciwstawić się zwolennikom Cezara. Przeciwko nim wystąpili Marek Antoniusz, jeden z jego najbliższych współpracowników, oraz Gajusz Juliusz Cezar Oktawian, adoptowany w testamencie przez Cezara wnuk jego siostry. Dołączył do nich jeszcze Marek Emiliusz Lepidus, który miał najmniej do powiedzenia.
Początki II triumwiratu. Eliminacja senackiej opozycji
W obliczu tego, że Marek Brutus i Kasjusz Longinus przejęli kontrolę nad wschodnimi prowincjami (m.in. Macedonią i Azją Mniejszą), trzej wodzowie związani z Juliuszem Cezarem postanowili działać wspólnie. Marek Antoniusz, Cezar Oktawian i Marek Lepidus podpisali w 43 r. p.n.e. układ, który przeszedł do historii jako II triumwiratII triumwirat. W odróżnieniu od pierwszego drugi triumwirat miał charakter oficjalnego porozumienia państwowego, które zostało zaakceptowane przez walne zgromadzenie obywateli. Na jego mocy uczestnicy układu podzielili się władzą w państwie na okres pięciu lat i przyjęli oficjalne tytuły triumwirów; objęli też kontrolę nad poszczególnymi prowincjami imperium. Lepidus nadzorował Hiszpanię i Galię Narbońską, Antoniusz – pozostałą zasadniczą część Galii, Oktawian zaś uzyskał Afrykę, Sardynię i Sycylię (obydwie wyspy znajdowały się jednak pod władzą Sekstusa Pompejusza, stronnika republikanów). Italia natomiast miała być kontrolowana wspólnie przez wszystkich triumwirów.
Aby pozyskać środki finansowe z konfiskowanych majątków, triumwirowie ogłosili listy proskrypcyjnelisty proskrypcyjne, na których znaleźli się zwolennicy idei republikańskich, m.in. Marek Tuliusz Cyceron. W celu rozprawienia się ze zwolennikami republiki wojska triumwirów dowodzone przez Antoniusza i Oktawiana ruszyły na wschód. W 42 r. p.n.e. w Macedonii doszło do dwóch bitew pod Filippi – oddziały głównie pod komendą Antoniusza rozbiły oddziały Marka Brutusa i Kasjusza Longinusa, a oni sami popełnili samobójstwo. Zwycięstwo wzmocniło pozycję Marka Antoniusza, który objął de facto kontrolę nad wschodnimi prowincjami.
Nowa sytuacja, w jakiej znaleźli się zwycięzcy, wymagała nowego porozumienia, do którego doszło w 39 r. p.n.e. w Brundisium. Na jego mocy triumwirowie na nowo podzielili się wpływami w imperium rzymskim. Zalegalizowany został nadzór Antoniusza nad wschodnimi prowincjami, Oktawian uzyskał kontrolę na zachodem imperium, a Lepidus otrzymał prowincje afrykańskie. Dodatkowo Marek Antoniusz miał poślubić Oktawię, siostrę Oktawiana.
Nowy układ sił wyraźnie wskazywał, że prędzej czy później musi dojść do walki między głównymi wodzami: Antoniuszem i Oktawianem. Zwłaszcza że niedługo po zawarciu porozumienia ten drugi pokonał wojska Sekstusa Pompejusza i zajął Sycylię oraz usunął ostatecznie Marka Lepidusa w cień, umieszczając go w areszcie domowym.
Ostateczna rozgrywka między triumwirami
Mimo formalnie obowiązującego porozumienia stosunki między Oktawianem i Antoniuszem były coraz bardziej napięte. Ten ostatni umacniał swoje wpływy we wschodnich prowincjach; zawarł m.in. sojusz z królową Egiptu Kleopatrą VII z dynastii Ptolemeuszy. Oktawian, który został panem całego zachodu i zaczął kreować się na obrońcę idei republikańskich, wykorzystał związek Antoniusza z Kleopatrą jako pretekst do wojny. Opublikował (udostępniony przez westalki) testament Antoniusza, w którym ten ostatni postanawiał podzielić wschodnie prowincje między dzieci jego i Kleopatry. Plutarch w dziele Żywoty sławnych mężów opisuje uroczystość w Aleksandrii, podczas której Antoniusz rozdzielał trony dla Kleopatry i jej dzieci:
Żywoty sławnych mężówNienawidzono go z tego powodu, że poczynił darowizny dla dzieci w Aleksandrii. Uważano to za coś widowiskowego, zarozumiałego, wrogiego Rzymowi. Bo zapełniwszy gimnazjon tłumem, przy srebrnym podwyższeniu ustawił dwa złote fotele, jeden dla siebie, drugi dla Kleopatry, dalsze niższe dla dzieci, i najpierw ogłosił Kleopatrę królową Egiptu, Cypru, Afryki i Celesyrii, ze współkierującym z nią Cezarionem, uważanym za syna pierwszego Cezara, a następnie synów swoich z Kleopatry ogłosił królami królów: Aleksandrowi przydzielił Armenię i Medię, i co by z Partii zostało podbite, a Ptolemajosowi Fenicję, Syrię i Cylicję. Jednocześnie Aleksandra pokazał w szacie medyjskiej, z tiarą i turbanem, a Ptolemajosa w egipskim obuwiu, w chlamydzie i białym kapeluszu z diademem; taki bowiem był strój po Aleksandrze Wielkim, a tamten medyjsko‑armeński. Tu synowie pozdrowili rodziców i Aleksander otrzymał straż przyboczną armeńską, Ptolemajos macedońską. Kleopatra i wtedy, i kiedy indziej wychodząc do publiczności nosiła świętą suknię Izydy i występowała jako Nowa Izyda.
Źródło: Plutarch, Żywoty sławnych mężów, [w:] Wielka Historia Świata. Świat okresu cywilizacji klasycznych, t. 3, red. A. Krawczuk, Kraków 2005, s. 317.
Wzbudziło to falę niezadowolenia w Rzymie. Dzięki temu zręcznemu ruchowi Oktawian mógł formalnie wypowiedzieć wojnę Egiptowi, ale faktycznie walka toczyła się przeciwko Antoniuszowi. Do ostatecznego rozstrzygnięcia doszło w 31 r. p.n.e. w bitwie morskiej u wejścia do Zatoki Ambrakijskiej koło przylądka Akcjum.
W wyniku przegranej bitwy morskiej Antoniusz i Kleopatra z częścią ocalałej floty uciekli do Egiptu. Okręty i wojska Antoniusza, zablokowane w zatoce, przeszły na stronę Oktawiana. Rok później, kiedy wojska Oktawiana wkroczyły do Egiptu i obległy Aleksandrię, Kleopatra i Antoniusz popełnili samobójstwo. Śmierć królowej Egiptu zakończyła istnienie ostatniej z trzech monarchii hellenistycznych, które powstały na gruzach imperium Aleksandra Wielkiego. Od tej pory Egipt stał się prowincją rzymską, pod osobistym zarządem Oktawiana. Zwycięstwo Oktawiana dało mu samodzielne panowanie nad całym Imperium.
Słownik
urzędnik w okresie republiki rzymskiej, któremu przyznawano nieograniczoną władzę w nadzwyczajnych sytuacjach na sześć miesięcy; w I w. p.n.e. w okresie wojen domowych jego sprawowanie było nadużywane m.in. przez Sullę i Juliusza Cezara
zawarte w 60 r. p.n.e. tajne porozumienie między Juliuszem Cezarem, Gnejuszem Pompejuszem i Markiem Licyniuszem Krassusem; na jego mocy trzej wodzowie podzielili się wpływami w Rzymie: Cezar uzyskał wpływy w Galii, Pompejusz w Hiszpanii, a Krassus na wschodzie imperium
urząd utworzony w 43 r. p.n.e., który nadawał niegraniczoną władzę na 5 kolejnych lat Markowi Antoniuszowi, młodemu Cezarowi (Oktawianowi) oraz Lepidusowi; w 37 r. został przedłużony na kolejne 5 lat
wpisywano na nie przeciwników politycznych w celu pozbawienia praw obywatelskich, konfiskaty majątku lub wygnania, a na dodatek za zabicie osoby z listy wypłacano nagrody pieniężne; stosowano je za dyktatury Sulli w latach 80. oraz w okresie II triumwiratu
najwyższy organ władzy państwowej w republice rzymskiej; zasiadali w nim byli urzędnicy; do jego kompetencji należało m.in. prowadzenie polityki zagranicznej; w okresie pryncypatu uzyskał uprawnienia ustawodawcze i sądownicze, ale skład ustalał cesarz; w okresie późnego cesarstwa jego rola została właściwie całkowicie zmarginalizowana
inaczej komicje rzymskie, w okresie republiki były podzielone wg kryteriów majątkowych lub terytorialnych; najważniejszym ich uprawnieniem był wybór urzędników
Słowa kluczowe
Oktawian August, II triumwirat, Marek Antoniusz, bitwa pod Akcjum, idy marcowe, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
M. Grant, Krótka historia cywilizacji klasycznej, tłum. M. Michowski, A. Mikicka, Poznań 1998.
Wielka Historia Świata, t. 3, Świat okresu cywilizacji klasycznych, pod red. A. Krawczuka, Kraków 2005.
A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.
Cywilizacje starożytne. Przewodnik encyklopedyczny, pod red. A. Cotterella, Łódź 1996.
M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1986.