Neokonserwatyzm

W pierwszej połowie XX w. konserwatyzm znajdował się w zdecydowanej defensywie.

Współczesny konserwatyzmkonserwatyzmkonserwatyzm jest ruchem co najmniej równie niejednorodnym jak współczesny liberalizm. Z jednej strony, mówi się o nowym konserwatyzmie, wyraźnie odróżniając go od neokonserwatyzmuneokonserwatyzmneokonserwatyzmu, z drugiej – wyróżnia się neokonserwatyzm amerykański i neokonserwatyzm europejski. W zakresie terminologii nie są zgodni zarówno komentatorzy, jak i sami konserwatyści, którzy toczą ze sobą zażarte spory (czasem równie zażarte jak z liberalistamiliberalizmliberalistami). By kwestię tę jednak uporządkować, całość nowoczesnej myśli konserwatywnej będzie tu określana mianem neokonserwatyzmu, ze wskazaniem na jego cztery podstawowe tendencje:

R13jruC3d4hGf1

Zdjęcie przedstawia fragment kamiennej tablicy. Są na niej wyryte znaki. Tablica jest zniszczona.

• preferowanie ciągłości (trwania w ramach jakiegoś procesu), nie nagłych zmian − podstawową cechą myślenia neokonserwatywnego jest tu nacisk na zachowawczość i krytyka innowacyjnościinnowacjainnowacyjności;

• myślenie w kategoriach ponadindywidualnych, gdzie jednostka jest tylko częścią większej całości i bez niej traci rację bytu − podstawową cechą myślenia neokonserwatywnego jest tu nacisk na wspólnotowość oraz krytyka autonomiiautonomiaautonomii i indywidualizmu;

• krytyka racjonalizmu i wszelkich postaci ideologii (przekonanie, że poziom komplikacji rzeczywistości przerasta możliwości poznawcze człowieka) − podstawową cechą myślenia neokonserwatywnego jest tu argumentowanie na rzecz oparcia ludzkiego życia na tradycyjnych wartościach czy religii, czego brak prowadzi do nieuchronnego kryzysu tożsamości;

• pielęgnowanie tradycyjnego ideału wolności (ale w rozumieniu wolności pozytywnejwolność pozytywnawolności pozytywnej) − podstawową cechą myślenia neokonserwatywnego jest tu sztuka pielęgnowania tej wolności jako wyrazu człowieczeństwa.

W pismach poszczególnych myślicieli neokonserwatywnych zazwyczaj któraś z tych tendencji jest mocno wyeksponowana, rzadko jednak występuje jako jedyna. Wśród najważniejszych przedstawicieli neokonserwatyzmu wymienia się następujące osoby: Michael Oakeshott, Irving Kristol, Roger Scruton, Daniel Bell, Leo Strauss czy Allan Bloom.

Roger Scruton

Neokonserwatyści myślący w tym duchu podkreślają zazwyczaj, że ład społeczny to krucha struktura, która niczym organizm wymaga złożonego i powolnego wzrostu, a nagłe zmiany, zwłaszcza eksperymenty innowacyjne, poważnie jej szkodzą. Należy więc podtrzymywać istniejące struktury, a jeśli – w efekcie przewrotów i wojen – nie ma ich, trzeba próbować je odbudowywać na starych zasadach.

W rozważaniach neokonserwatystów zachowawczość dość często idzie w parze ze wspólnotowością. Proces, który należy zachować, nie dotyczy bowiem wyłącznie jednostki, ale całego jej społecznego środowiska:

Takie podejście narzuca człowiekowi pewne powinności wobec wspólnoty i zadaniem państwa jest te powinności egzekwować.

Zadaniem państwa jest aktywne krzewienie tych wartości poprzez inwestowanie w miejsca pamięci, martyrologiimartyrologiamartyrologii, określoną edukację itd. W ujęciu Scrutona częścią tej wspólnoty są także zmarli. Podatek, jaki płacimy na rzecz państwa, winien więc być dysponowany także na rzecz zmarłych, na przykład pod postacią opieki nad cmentarzami. Neokonserwatyści dowodzą, że ideologia liberalna, krzewiąc indywidualizm i racjonalizm, podkopuje naturalne więzi społeczne, prowadząc do egoizmu i kryzysu zaufania. Wszystko to musi prędzej czy później odbić się także na gospodarce.

Michael Oakeshott

Wielu innych myślicieli, idąc tym tropem, dowodziło, że nie da się oprzeć ładu społecznego, gospodarczego i politycznego na samym tylko rozumie. Kapitalizm, oparty na nietrwałych i niedających się wywieść racjonalnie wartościach moralnych, prowadzi do nieuchronnych sprzeczności.

R1cz7sNJaEIxA

Zdjęcie przedstawia słup z logo restauracji McDonald’s. Jest to duża, żółta litera M z nazwą na czerwonym tle pod spodem.

Daniel Bell

Daniel Bell (1919–2011) − amerykański socjolog i filozof polityczny, uważany za jednego z ważniejszych teoretyków amerykańskiego neokonserwatyzmu. Pochodził z nowojorskiej żydowskiej rodziny, studiował socjologię na City College of New York oraz na Uniwersytecie Columbia. Po studiach parał się przede wszystkim dziennikarstwem. W 1960 r. opublikował swoją pierwszą większą książkę, The End of Ideology, za którą (a także z tytułu dorobku publicystycznego) uhonorowany został przez Uniwersytet Columbia doktoratem z zakresu socjologii. Od tego czasu, kontynuując karierę dziennikarską, wykładał także na kilkunastu prestiżowych amerykańskich uczelniach. Dwie z jego książek – wspomniana wyżej oraz Kulturowe sprzeczności kapitalizmu (1976) – zaliczone zostały przez magazyn „Time” do 100 najważniejszych książek drugiej połowy XX w.

Za ważne jego dzieło uznaje się także Nadejście społeczeństwa postindustrialnego. Próba prognozowania społecznego (1973).

Podobnie stanowisko prezentuje Irving Kristol – zdrowe relacje społeczne i zdrowa gospodarka, wymagają fundamentu w postaci wspólnych wartości, których źródło tkwi w religii.

RM8bqJISaNcCb

Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę. Prezentuje ona półnagiego, ukrzyżowanego na krzyżu Chrystusa. Po lewej stronie jest kobieta z zamkniętymi oczami i okrytą głową, a po prawej mężczyzna patrzący na Chrystusa.

W podobnym duchu rozumują ci przedstawiciele neokonserwatyzmu amerykańskiego, dla których przedmiotem zachowania jest specyficznie rozumiana amerykańska tradycja wolności. Dowodzą oni zazwyczaj, że wolność, wbrew temu, co głoszą liberaliści, nie jest czymś danym, co każdy człowiek po prostu z urodzenia ma, ale czymś zadanym. Wolność, o którą im chodzi, to zatem wolność pozytywna, na którą składają się m.in.: dobre wykształcenie, wysokie aspiracje i standardy moralne, a przede wszystkim umiejętność głębokiego myślenia, jeśli ktoś nie umie myśleć krytycznie i głęboko, nigdy nie będzie wolny. Najbardziej znany przedstawiciel tego nurtu, Allan Bloom, autor głośnej pracy Umysł zamknięty, wywodzi ten model aż od Platona. Uważa, że państwo należycie troszczące się o swoją przyszłość musi zmusić swoich obywateli do duchowego wysiłku przyswojenia tradycyjnych wartości i modelu życia.

Warto podkreślić, że ta ostatnia postać neokonserwatyzmu, jako restytucja wolności negatywnej, jest praktycznie niemożliwa do pogodzenia z jej nurtem czysto zachowawczym i krytykującym racjonalność. Po pierwsze bardzo wyraźnie nobilituje jedną formę istnienia państwa i jeden model człowieczeństwa, bez względu na tradycję, w której się żyje, a po drugie, argumentuje w sposób racjonalny, technikami Sokratesa i Platona. Nie ma więc możliwości, żeby na przykład Oakeshott zaakceptował rozumowanie Blooma i jego mistrza Leo Straussa.

Słownik