Przeczytaj
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DZsvjcu5e
Nagranie dźwiękowe lekcji pod tytułem Współczesna filozofia polityki: neokonserwatyzm.
Neokonserwatyzm
W pierwszej połowie XX w. konserwatyzm znajdował się w zdecydowanej defensywie.
Współczesny konserwatyzmkonserwatyzm jest ruchem co najmniej równie niejednorodnym jak współczesny liberalizm. Z jednej strony, mówi się o nowym konserwatyzmie, wyraźnie odróżniając go od neokonserwatyzmuneokonserwatyzmu, z drugiej – wyróżnia się neokonserwatyzm amerykański i neokonserwatyzm europejski. W zakresie terminologii nie są zgodni zarówno komentatorzy, jak i sami konserwatyści, którzy toczą ze sobą zażarte spory (czasem równie zażarte jak z liberalistamiliberalistami). By kwestię tę jednak uporządkować, całość nowoczesnej myśli konserwatywnej będzie tu określana mianem neokonserwatyzmu, ze wskazaniem na jego cztery podstawowe tendencje:
preferowanie ciągłości (trwania w ramach jakiegoś procesu), nie nagłych zmian − podstawową cechą myślenia neokonserwatywnego jest tu nacisk na zachowawczość i krytyka innowacyjnościinnowacyjności;
myślenie w kategoriach ponadindywidualnych, gdzie jednostka jest tylko częścią większej całości i bez niej traci rację bytu − podstawową cechą myślenia neokonserwatywnego jest tu nacisk na wspólnotowość oraz krytyka autonomiiautonomii i indywidualizmu;
krytyka racjonalizmu i wszelkich postaci ideologii (przekonanie, że poziom komplikacji rzeczywistości przerasta możliwości poznawcze człowieka) − podstawową cechą myślenia neokonserwatywnego jest tu argumentowanie na rzecz oparcia ludzkiego życia na tradycyjnych wartościach czy religii, czego brak prowadzi do nieuchronnego kryzysu tożsamości;
pielęgnowanie tradycyjnego ideału wolności (ale w rozumieniu wolności pozytywnejwolności pozytywnej) − podstawową cechą myślenia neokonserwatywnego jest tu sztuka pielęgnowania tej wolności jako wyrazu człowieczeństwa.
W pismach poszczególnych myślicieli neokonserwatywnych zazwyczaj któraś z tych tendencji jest mocno wyeksponowana, rzadko jednak występuje jako jedyna. Wśród najważniejszych przedstawicieli neokonserwatyzmu wymienia się następujące osoby: Michael Oakeshott, Irving Kristol, Roger Scruton, Daniel Bell, Leo Strauss czy Allan Bloom.
Roger Scruton
O postawie konserwatywnejByć konserwatywnym znaczy więc przedkładać to, co swojskie, nad to, co nieznane, wypróbowane nad niewypróbowane, fakt nad tajemnicę, to, co rzeczywiste, nad to, co możliwe, ograniczone nad nieograniczone, bliskie nad dalekie, wystarczające nad nadmierne, wygodne nad doskonałe, to przedkładać dzisiejszy śmiech nad utopijną błogość. Dobrze znane związki i więzy lojalności wybrane zostaną pomimo pokusy relacji bardziej korzystnych; nabywanie i powiększanie będzie mniej istotne niż utrzymywanie, kultywowanie i docenianie tego, co już się ma; smutek spowodowany stratą odczuwany będzie dotkliwiej niż podniecenie nowością czy obietnicą. Oznacza to też zdolność do przyjęcia swojego losu, życie na poziomie swych środków, zgodę na brak większej doskonałości zarówno własnej osoby, jak i okoliczności.
Źródło: Michael Oakeshott, O postawie konserwatywnej, tłum. A. Lipszyc.
Neokonserwatyści myślący w tym duchu podkreślają zazwyczaj, że ład społeczny to krucha struktura, która niczym organizm wymaga złożonego i powolnego wzrostu, a nagłe zmiany, zwłaszcza eksperymenty innowacyjne, poważnie jej szkodzą. Należy więc podtrzymywać istniejące struktury, a jeśli – w efekcie przewrotów i wojen – nie ma ich, trzeba próbować je odbudowywać na starych zasadach.
W rozważaniach neokonserwatystów zachowawczość dość często idzie w parze ze wspólnotowością. Proces, który należy zachować, nie dotyczy bowiem wyłącznie jednostki, ale całego jej społecznego środowiska:
Co znaczy konserwatyzmKonserwatyzm wyrasta bezpośrednio z poczucia, że przynależymy do jakiegoś ciągłego, zastanego porządku społecznego i że fakt ten w bardzo znaczącym stopniu przesądza o naszych zachowaniach.
Źródło: Roger Scruton, Co znaczy konserwatyzm, tłum. T. Bieroń.
Takie podejście narzuca człowiekowi pewne powinności wobec wspólnoty i zadaniem państwa jest te powinności egzekwować.
Co znaczy konserwatyzmKonserwatyzm zakłada istnienie organizmu społecznego. Konserwatywny program polityczny dąży do podtrzymania życia tego organizmu, w zdrowiu i chorobie, w okresie zmian i rozkładu. […] Każde społeczeństwo winno opierać się na szacunku do porządku, który współtworzą, oraz do siebie samych jako współtworzących ten porządek.
Źródło: Roger Scruton, Co znaczy konserwatyzm, tłum. T. Bieroń.
Z samej więc idei społeczeństwa jako organizmu neokonserwatyści dedukują szereg fundamentalnych wartości, takich jak szacunek, lojalność czy patriotyzm.
Zadaniem państwa jest aktywne krzewienie tych wartości poprzez inwestowanie w miejsca pamięci, martyrologiimartyrologii, określoną edukację itd. W ujęciu Scrutona częścią tej wspólnoty są także zmarli. Podatek, jaki płacimy na rzecz państwa, winien więc być dysponowany także na rzecz zmarłych, na przykład pod postacią opieki nad cmentarzami. Neokonserwatyści dowodzą, że ideologia liberalna, krzewiąc indywidualizm i racjonalizm, podkopuje naturalne więzi społeczne, prowadząc do egoizmu i kryzysu zaufania. Wszystko to musi prędzej czy później odbić się także na gospodarce.
Michael Oakeshott
Za jego najważniejsze prace uważa się: Experience and its Modes (1933), Rationalism in Politics and Other Essays (1962), O postępowaniu człowieka (1975), Voice of Liberal Learning (2000). 2. W odróżnieniu od Scrutona i wielu innych neokonserwatystów Oakeshott nie forsował idei wspólnoty jako wartości nadrzędnej. Pokazywał natomiast, że w historii Europy ścierają się dwa modele państwa: jeden (societas) — nastawiony na kooperację samodzielnych jednostek realizujących swoje partykularne cele, i drugi (universitas) — jako rodzaj wspólnego przedsięwzięcia nastawionego na realizację określonych wartości. Pewne cele można bowiem uzyskać jedynie przez kooperację. Model swobodnego zrzeszenia obywateli, bez wspólnego celu (societas), ma długą tradycję — jest więc sam w sobie konserwatywnie usprawiedliwiony. Z każdym z tych modeli wiążą się jednak pewne wartości realizujące się na zasadzie długiego trwania. Neokonserwatyzm zarzuca liberalizmowi i lewicy, że myślą o społeczeństwie za pomocą abstrakcyjnych racjonalnych narzędzi — w ten sposób przechodzimy do krytyki racjonalizmu. 3. Według Oakeshotta, rzeczywistość społeczna stanowi całość zbyt skomplikowaną, by ją objąć ludzkim rozumem, postawić trafną diagnozę jakiegoś problemu, a następnie ustalić i wdrożyć adekwatną metodę jego rozwiązania. Jest to myślenie utopijne. Jego zdaniem, polityka ma pełnić funkcję służebną wobec rzeczywistości, pielęgnować ją, a nie kreować. Wszelkie radykalne reformy generują fundamentalizm.
Wielu innych myślicieli, idąc tym tropem, dowodziło, że nie da się oprzeć ładu społecznego, gospodarczego i politycznego na samym tylko rozumie. Kapitalizm, oparty na nietrwałych i niedających się wywieść racjonalnie wartościach moralnych, prowadzi do nieuchronnych sprzeczności.
Kulturowe sprzeczności kapitalizmuTo odejście od purytanizmupurytanizmu i protestanckiej etykietyki powoduje oczywiście, że kapitalizm pozbawiony jest jakiejkolwiek etyki moralnej czy transcendentalnej. Podkreśla ono ponadto nie tylko rozdział pomiędzy normami kultury a normami struktury społecznej, ale również niespotykaną sprzeczność w ramach samej tej struktury. Z jednej strony bowiem, korporacja gospodarcza pragnie, by jednostka ludzka pracowała ciężko, pilnowała swojej kariery i godziła się na opóźnione jej wynagrodzenie − czyli żeby była, mówiąc bez osłonek, człowiekiem organizacji (gospodarczej). Ale równocześnie ta sama korporacja w swych produktach i w swej reklamie forsuje przyjemność, nieustanną uciechę, relaks i dezynwolturę. Należy więc być „napiętym” w dzień i „rozluźnionym” wieczorem. Oto jest samospełnienie i samorealizacja!
Źródło: Daniel Bell, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, tłum. W. Zujewicz.
Daniel Bell
Daniel Bell (1919–2011) − amerykański socjolog i filozof polityczny, uważany za jednego z ważniejszych teoretyków amerykańskiego neokonserwatyzmu. Pochodził z nowojorskiej żydowskiej rodziny, studiował socjologię na City College of New York oraz na Uniwersytecie Columbia. Po studiach parał się przede wszystkim dziennikarstwem. W 1960 r. opublikował swoją pierwszą większą książkę, The End of Ideology, za którą (a także z tytułu dorobku publicystycznego) uhonorowany został przez Uniwersytet Columbia doktoratem z zakresu socjologii. Od tego czasu, kontynuując karierę dziennikarską, wykładał także na kilkunastu prestiżowych amerykańskich uczelniach. Dwie z jego książek – wspomniana wyżej oraz Kulturowe sprzeczności kapitalizmu (1976) – zaliczone zostały przez magazyn „Time” do 100 najważniejszych książek drugiej połowy XX w.
Za ważne jego dzieło uznaje się także Nadejście społeczeństwa postindustrialnego. Próba prognozowania społecznego (1973).
Diagnozy Bella okazały się prorocze, bowiem zdaniem wielu diagnostyków, kryzys w 2008 r. miał charakter nie tyle ekonomiczny, co moralny. Właśnie kryzys tradycyjnych wartości wygenerował patologiczne zjawiska, które doprowadziły do załamania światowego systemu bankowego. Przywrócenie tych wartości (wywodzących się np. z protestantyzmu) jest, zdaniem Bella, jedynym remedium.
Podobnie stanowisko prezentuje Irving Kristol – zdrowe relacje społeczne i zdrowa gospodarka, wymagają fundamentu w postaci wspólnych wartości, których źródło tkwi w religii.
Kryzys duchowy kapitalizmuNie można wychować dzieci bez systemu wszechstronnych twierdzeń moralnych, które mogą być dostarczane tylko przez religię − nie znamy żadnego innego źródła moralności. […] Religia jest absolutnie niezbędna, żeby ludzie współżyli ze sobą harmonijnie i moralnie. […] Religia udziela odpowiedzi na pytania, na które nie ma odpowiedzi, np. dlaczego miałbym być uczciwy? Racjonalizm nie udziela odpowiedzi na takie pytania.
Źródło: Irving Kristol, Kryzys duchowy kapitalizmu.
W podobnym duchu rozumują ci przedstawiciele neokonserwatyzmu amerykańskiego, dla których przedmiotem zachowania jest specyficznie rozumiana amerykańska tradycja wolności. Dowodzą oni zazwyczaj, że wolność, wbrew temu, co głoszą liberaliści, nie jest czymś danym, co każdy człowiek po prostu z urodzenia ma, ale czymś zadanym. Wolność, o którą im chodzi, to zatem wolność pozytywna, na którą składają się m.in.: dobre wykształcenie, wysokie aspiracje i standardy moralne, a przede wszystkim umiejętność głębokiego myślenia, jeśli ktoś nie umie myśleć krytycznie i głęboko, nigdy nie będzie wolny. Najbardziej znany przedstawiciel tego nurtu, Allan Bloom, autor głośnej pracy Umysł zamknięty, wywodzi ten model aż od Platona. Uważa, że państwo należycie troszczące się o swoją przyszłość musi zmusić swoich obywateli do duchowego wysiłku przyswojenia tradycyjnych wartości i modelu życia.
Warto podkreślić, że ta ostatnia postać neokonserwatyzmu, jako restytucja wolności negatywnej, jest praktycznie niemożliwa do pogodzenia z jej nurtem czysto zachowawczym i krytykującym racjonalność. Po pierwsze bardzo wyraźnie nobilituje jedną formę istnienia państwa i jeden model człowieczeństwa, bez względu na tradycję, w której się żyje, a po drugie, argumentuje w sposób racjonalny, technikami Sokratesa i Platona. Nie ma więc możliwości, żeby na przykład Oakeshott zaakceptował rozumowanie Blooma i jego mistrza Leo Straussa.
Słownik
(gr. autonomia — niezależność, samodzielność) samodzielność i niezależność w decydowaniu o sobie; w etyce: niezależność od norm etycznych zewnętrznych, innych niż własne sumienie
(definicja na podstawie słownika PWN)
(prasł. bytъ — byt) podstawowa, najogólniejsza kategoria filozoficzna, oznaczająca wszystko to, co istnieje, czyli: wszystkie rzeczy w ogóle lub każdą poszczególną rzecz wyróżnioną ze względu na właściwe jej cechy
(gr. ethikos (logos) — moralność, etyka) nauka o moralności, która jest ogółem ocen i norm moralnych przyjętych w danej zbiorowości społecznej (zbiorowości, klasie lub grupie społecznej, środowisku) w określonej epoce
(łac. innovatio — odnowienie) wprowadzenie czegoś nowego; też: rzecz nowo wprowadzona
(definicja na podstawie słownika PWN)
(łac. conservare – dążyć do zachowania, obrony, ocalenia) jeden z najważniejszych nurtów nowożytnej filozofii politycznej. Powstał w XVIII w., główne założenia tego nurtu były kształtowane i rozwijane w XIX w., a także w czasach współczesnych. ; rodzaj postawy przyjmowanej wobec rzeczywistości społeczno‑politycznej. Postawa ta jest odbiciem założeń nurtu filozoficznego w praktyce
(łac. liberalis — wolnościowy) koncepcja teoretyczna i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność i nieskrępowana przymusem politycznym działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego
(gr. martys — męczennik, świadek + logos — nauka) cierpienie i męczeństwo narodu lub wyznawców jakiejś religii
(definicja na podstawie słownika PWN)
(gr. néos — nowy + łc. conservare – dążyć do zachowania, obrony, ocalenia) doktryna społeczna i polityczna nawiązująca do założeń konserwatyzmu XIX w
(definicja na podstawie słownika PWN)
(gr. pathos — cierpienie + logos — nauka) nauka o chorobach; stan chorobowy organizmu; nieprawidłowe zjawiska występujące w życiu społecznym
(definicja na podstawie słownika PWN)
(łac. purus — czysty) religijno‑polityczny ruch reformatorski w XVI i XVII w. w Anglii, dążący do przywrócenia Kościołowi anglikańskiemu czystości doktrynalnej w duchu kalwinizmu; przesadna surowość zasad moralnych i obyczajów
(definicja na podstawie słownika PWN)
(łac. remedium — lekarstwo, środek zaradczy)
(definicja na podstawie słownika PWN)
„wolność do”, sytuacja, w której możliwościom zewnętrznym odpowiada wewnętrzna zdolność jednostki do realizacji własnego ja i związanych z tym celów; pozytywne ujęcie wolności wyraża myśl, że człowiek nie może być wolny, jeżeli nie będzie dysponował odpowiednimi środkami do samorealizacji
(definicja na podstawie encyklopedii PWN)
