Niemieckie plany zagłady

Program Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników NSDAPNSDAPNSDAP, ogłoszony w 1920 r., zapowiadał pozbawienie Żydów obywatelstwa i uczynienie z nich „gości” na ziemi niemieckiej. Propaganda i działania wymierzone przeciwko Żydom nasiliły się po dojściu do władzy nazistów w 1933 r. Ich celem było wykluczenie ludności żydowskiej z przestrzeni publicznej i społecznej w kraju. Usankcjonowaniem dążeń nazistowskiej władzy było uchwalenie przez Reichstag oraz ogłoszenie na zjeździe NSDAP w Norymberdze 15 września 1935 r. ustaw o obywatelstwie Rzeszy, ochronie krwi i czci niemieckiej. Zwane potocznie ustawami norymberskimi akty te ograniczały prawnie Żydów, którzy od tej pory nie mogli podejmować pracy w urzędach państwowych, służyć w wojsku, zawierać mieszanych małżeństw czy wywieszać niemieckiej flagi. Można ich było także pozbawić obywatelstwa, własności i ochrony prawnej.

Wszystkie te kroki podjęte przez hitlerowską władzę doprowadziły do „ostatecznego rozwiązaniaOstateczne rozwiązanieostatecznego rozwiązania problemu żydowskiego” – masowego ludobójstwa, którego realizację omówili wysoko postawieni nazistowscy urzędnicy 20 stycznia 1942 r. na konferencji w Wannsee. Ale o planach eksterminacji ludności żydowskiej już 21 września 1939 r. informował późniejszy przewodniczący konferencji w Wannsee, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa III Rzeszy Reinhard Heydrich. Wydał rozporządzenia dla dowódców grup operacyjnych Policji Bezpieczeństwa (EinsatzgruppenEinsatzgruppenEinsatzgruppen) działających na ziemiach polskich:

RGaZEYBSAxCYb

Czarno‑biała fotografia przedstawia ulicę centrum miasta, na której w rzędzie stoją ludzie trzymający liczne tobołki i pakunki. Na ulicy znajdują się tory tramwajowe.

GettagettoGetta

Getta, czyli wydzielone oraz izolowane części miasta, w których zamieszkiwali przedstawiciele danej mniejszości narodowej czy religijnej, nie były wymysłem XX w. Powstawały już w średniowieczu, ale w planach nazistów stały się pierwszym etapem eksterminacji ludności żydowskiej. O procesie powstawania odizolowanych części miast na terenie Generalnego Gubernatorstwa tak pisze Robert Szuchta, współpracownik Muzeum Historii Żydów Polskich Polin i autor wielu publikacji dotyczących Zagładyobóz zagładyZagłady:

R1Tjg17hte5Dz

Plan przedstawia mapę Warszawy z zaznaczonym obszarem getta. Znajdowało się ono na lewym brzegu Wisły w dzielnicy Wola. W jego skład wchodził również żydowski cmentarz.

Na początku grudnia 1939 r. Generalny Gubernator Hans Frank wydał specjalne rozporządzenie nakładające na Żydów powyżej dwunastego roku życia obowiązek noszenia na prawym ramieniu opasek z symbolem gwiazdy Dawida. Miało to informować o pochodzeniu ludności żydowskiej na obszarze całej Guberni.

RMTM5bH2mEWSp

Mapa przedstawia drugą Rzeczpospolitą pod niemiecką okupacją podczas drugiej wojny światowej. Górny Śląsk, Wielkopolska, Pomorze Gdańskie tereny na północ od Suwałk i północne Mazowsze zostały włączone do Rzeszy. Na obszarze Małopolski, Mazowsza i Lubelszczyzny utworzono Generalne Gubernatorstwo. W 1941 roku do Generalnego Gubernatorstwa włączono wschodnia Galicję, a reszta wschodnich obszarów Polski znalazła się w obrębie komisariatu rzeszy Wschód oraz komisariatu rzeszy Ukraina.

R1cVBboqCxLDK

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się grupa ludzi i dzieci stojąca na chodniku. Jedno z dzieci leży nieprzytomne na ziemi i nikt nie zwraca na to uwagi. Wszyscy są ubrani w ciepłe ubrania.

Rkn9p19JrAYyE

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się kładka prowadząca do warszawskiego getta przechodząca nad jego murami. Idzie po niej grupa ludzi. Pod kładką znajduje się ulica po której jedzie tramwaj, samochód i wóz oraz idą inni ludzie. W oddali znajdują się kamienice.

R1LdsEkb0CpkY

Na zdjęciu znajduje się biała kartka z tytułem Obwieszczenie z napisami zapisanymi czarną czcionką. Informuje ona o egzekucji ośmiu Żydów: za nieuprawnione opuszczenie dzielnicy żydowskiej w Warszawie zostali żydzi: Rywka Kliderman, Sala Pasziejn, Josek Pajkus, Luba Gac, Motek Fiszbaum, Fajga Margules, Dwojra Rozenberg, Chana Zajdenwach wyrokiem Sądu Specjalnego w Warszawie z dnia 12 listopada 1941 skazani na śmierć. Wyrok został wykonany dnia 17 listopada 1941. Auerswald.

Czas przed zagładą

Pierwszym krokiem było skoncentrowanie na małej przestrzeni ogromnej liczby ludzi i wyznaczenie głodowych racji żywnościowych. Głód i rozprzestrzeniające się w warunkach przeludnienia i braku higieny choroby (tyfus) doprowadziły do śmierci ok 100 tys. osób. W lipcu 1942 roku Niemcy rozpoczęli tzw. Wielką Akcję Likwidacyjną, w wyniku której do położonego ok. 100 km od Warszawy obozu zagłady w TreblinceTreblinkaTreblince wywieziono ok. 300 tys. Żydów. Między 22 lipca do 21 września 1942 r. zamordowano tam blisko 75 proc. mieszkańców getta.

Reszta, przede wszystkim ludzie młodzi, miała wykonywać darmową, przymusową pracę w niemieckich warsztatach produkcyjnych, tzw. szopach. To oni zaczęli się zrzeszać w konspiracyjne organizacje i planować opór wobec Niemców. Wiedząc, że i tak wszyscy zginą, postanowili chwycić za broń. W styczniu 1943 r., kiedy Niemcy przystąpili do kolejnej akcji likwidacyjnej, działająca w warszawskim getcie Żydowska Organizacja BojowaŻydowska Organizacja Bojowa (ŻOB)Żydowska Organizacja Bojowa wydała odezwę:

W kolejnym obwieszczeniu, skierowanym do „żydowskich mas ludowych”, ŻOB w bardziej bezpośredni sposób chciał wpłynąć na ludność:

Apele te były rozpaczliwym nawołaniem do nierównej walki i zapowiedzią stawienia oporu agresorowi – mimo braku szans na zwycięstwo. Decyzja o rozpoczęciu powstania zaskoczyła Niemców. Choć zdawali sobie sprawę z wrogiej postawy ludności i wiedzieli o istniejącym na terenie dzielnicy żydowskiej ruchu konspiracyjnym, nie potrafili określić stanu jego uzbrojenia, a także realnej możliwości współpracy ze stroną aryjskąaryjska stronastroną aryjską.

W nierównym starciu

Powstanie trwające od 19 kwietnia do 16 maja 1943 r. było aktem desperacji. Żydowscy bojowcy wybrali śmierć z bronią w ręku. Chcieli też w miarę swoich możliwości przeprowadzić odwet na prześladowcach. Uczestnicy działań zbrojnych w getcie wywodzili się głównie z dwóch żydowskich organizacji: robotniczej, lewicowej Żydowskiej Organizacji Bojowej i syjonistycznosyjonizmsyjonistyczno-nacjonalistycznego, prawicowego Żydowskiego Związku WojskowegoŻydowski Związek Wojskowy (ŻZW)Żydowskiego Związku Wojskowego.

Działania rozpoczęły się w wigilię żydowskiego święta Pesach (Pascha), będącego świętem wolności. Powstańcy otworzyli ogień w momencie, gdy w ramach akcji likwidacyjnej granice getta przekroczyły niemieckie oddziały SS i policja oraz ich wsparcie w postaci jednostek złożonych z Łotyszy i Ukraińców.

RqXPkmtnz7J9a

CZarno‑biała fotografia przedstawia plac miasta wypełniony tłumem ludzi. Wokół placu znajdują się jasne kamienice. Przed tłumem idzie kilku mężczyzn ubranych na czarno, którzy niosą coś co przypomina długie drewniane kłody.

Nierówna walka toczyła się na terenie całego getta. Niemcy stosowali taktykę spalonej ziemi, stopniowo podkładając ogień i burząc kolejne części dzielnicy. Takie działania prowadziły do sytuacji, w której kontakt między grupami bojowców był niemożliwy. Członkowie Żydowskiej Organizacji Bojowej postanowili się ukryć w przygotowanych na terenie getta bunkrach. Żydowski Związek Wojskowy rozdzielił się na mniejsze grupy, które podjęły próby przedostania się na stronę aryjską.

Bunkry i schrony, które budowano w getcie, nie miały charakteru wojskowego. Organizowano je w piwnicach oraz pod podwórkami kamienic, a ich zadaniem było umożliwienie schowania się i uratowania życia podczas akcji wywożenia mieszkańców do obozów zagłady. W trakcie powstania wiosną 1943 r. stanowiły tymczasowe miejsce ukrycia. Stopniowo zaczęto łączyć ze sobą bunkry i schrony w celu stworzenia siatki podziemnych tras.

R1M5sJYeGCwA8

Czarno‑biała fotografia przedstawia piwnice kamienicy urządzoną na mieszkanie. W drewnianej podłodze z pomiędzy desek wychodzi mężczyzna ubrany w czarny płaszcz i kaszkiet. W mieszkaniu znajdują się liczne worki z piaskiem i łóżko.

Brak uzbrojenia i pomoc z zewnątrz

Stan uzbrojenia Żydowskiej Organizacji Bojowej pozostawiał wiele do życzenia. Słabo zaopatrzeni powstańcy starali się zakupić broń, otrzymywali ją też od Polskiego Państwa Podziemnego. Nie zaspokajało to jednak ich potrzeb. Przyjmuje się, że bojownicy ŻOB początkowo posiadali jedynie po jednym karabinie maszynowym oraz pistolecie maszynowym, 10‑15 karabinów oraz 70‑200 pistoletów i rewolwerów przekazanych lub zakupionych przez Armię Krajową i Gwardię Ludową. Na temat zaopatrzenia ŻOB w broń przez Armię Krajową wypowiadał się jego dowódca Marek Edelman:

Lepiej uzbrojona niż lewicowy ŻOB była grupa syjonistów związanych z Żydowskim Związkiem Wojskowym. Dodatkowo działacze ŻZW byli dobrze wyszkoleni pod kątem wojskowym – jeszcze przed wybuchem II wojny światowej planowali walkę o państwo żydowskie na terenie Palestyny.

Relację z wizyty w konspiracyjnym magazynie tej drugiej organizacji umieścił w zapiskach swojego dziennika z 1943 r. żydowski historyk i pomysłodawcę idei stworzenia podziemnego archiwum getta warszawskiego Emanuel Ringelblum:

W 1942 r. polskie podziemie przesłało na Zachód dołączone do raportów Jana Karskiego o HolokauścieHolokaustHolokauście sprawozdanie zatytułowane Likwidacja żydowskiej Warszawy. Zachodnie rządy nie dały jednak wiary w polskie doniesienia.

Kiedy wybuchło powstanie, w polskiej prasie konspiracyjnej pojawiały się obszerne artykuły na jego temat. Od pierwszego dnia działań za murami getta wzywano do wsparcia Żydów w ich walce i do pomocy uciekinierom. Londyńskie władze emigracyjne RP każdego dnia dostawały raporty dotyczące wydarzeń. Były one udostępniane także Brytyjczykiem. Informacja o starciach pojawiła się również 22 kwietnia w polskiej rozgłośni radiowej Świt, która sygnał nadawała spod Londynu. 5 maja Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych i premier Rządu RP na Uchodźstwie gen. Władysław Sikorski wystosował do rodaków apel o udzielanie wszelkiej możliwej pomocy dla walczących w Warszawie żydowskich powstańców: Dokonuje się największa zbrodnia w dziejach ludzkości. Wiemy, że pomagacie umęczonym Żydom, jak możecie. Dziękuję wam rodacy w imieniu własnym i rządu. Proszę was o udzielenie im wszelkiej pomocy, a równocześnie tępienie tego strasznego okrucieństwa.

RXdZueG9EsQCT

Na zdjęciu znajduje się ulotka Żegoty. Treść ulotki: POLACY! Dnia 5 maja 1943 roku Premier Rządu Polskiego, gen. Sikorski, wygłosił przez radio londyńskie przemówienie do ludności, kraju, w którym między innymi poruszył sprawę dokonywanej obecnie przez Niemców zbrodni wymordowywania Żydów. Gen. Sikorski powiedział następujące słowa: „Niemcy rzucają dzieci do ognia, mordują kobiety. Wszystko to Wykopało przepaść między Polską i Niemcami nie do przebycia. Niemcy palą masowo trupy, aby zatrzeć ślady swych potwornych zbrodni. W połowie kwietnia o godz. 4 rano Niemcy przystąpili do likwidacji getta warszawskiego. Zamknęli resztki Żydów kordonem policji, wjechali, do środka czołgami i samochodami pancernymi i prowadzą swe dzieło niszczycielskie. Od tego czasu walka trwa. Wybuchy bomb, strzały, pożary trwają dzień i noc. Dokonuje się największa zbrodnia w dziejach ludzkości. Wiemy, że pomagacie umęczonym Żydom jak możecie. Dziękuję Wam rodacy w imieniu własnym i rządu. Proszę Was o udzielenie im wszelkiej pomocy, a równocześnie i tępienie tego strasznego okrucieństwa". Następnego dnia, t. j. 6 maja, ukazał się w Warszawie numer pisma „Rzeczpospolita Polska, w którym ogłoszone zostało oświadczenie Pełnomocnika na Kraj Rządu Rzeczypospolitej Polskiej, poruszające również sprawę zbrodni dokonywanej przez Niemców na ludności żydowskiej i zachowania się Polaków wobec tej zbrodni. Część oświadczenia poświęcona tej sprawie brzmi jak następuje: „Rok już z górą minął od okresu, gdy po paroletnich ciężkich prześladowaniach Niemcy rozpoczęli w całej Polsce i kontynuują masowe wymordowywanie ludności żydowskiej. W ostatnich właśnie tygodniach stolica Polski jest widownią krwawego likwidowania przez policję niemiecką i najmitów łotewskich resztek warszawskiego getta. Trwa obecnie okrutny pościg i wybijanie tych Żydów, którzy ukrywają się w ruinach getta i poza jego murami. Naród polski, przepojony duchem chrześcijańskim, nie uznający w moralności dwóch miar, z odrazą traktuje antyżydowskie bestjalstwa niemieckie, a gdy po dniu 19 kwietnia w getcie warszawskim rozgorzała nierówno walka — z szacunkiem i współczuciem traktował mężnie broniących się Żydów, a z pogardą ich niemieckich morderców. Kierownictwo polityczne Kraju dawało już wyraz swego najgłębszego potępienia przeciw żydowskich bestjalstw niemieckich i słowa tego potępienia dziś, z całym naciskiem ponawia. A społeczeństwo polskie słusznie czyni, żywiąc dla prześladowanych Żydów uczucia litości i okazując im pomoc. Pomoc tę winno okazywać w dalszym ciągu". Przytaczając powyższe słowa premiera Sikorskiego oraz słowa Pełnomocnika na Kraj Rządu Rzeczypospolitej wzywamy wszystkich Polaków o zastosowanie się do zawartych w tych słowach wskazań. Ani na chwilę nie wolno nam zapominać, iż Niemcy dokonywując swej zbrodni, dążą równocześnie do tego, aby wmówić w świat, że Polacy współuczestniczą w morderstwach i rabunkach dokonywanych na Żydach. W tych warunkach wszelka bezpośrednia czy pośrednia pomoc okazywana Niemcom w ich zbrodniczej akcji jest najcięższym przestępstwem w stosunku do Polski. Każdy Polak, który współdziała z ich morderczą akcją czy to szantażując lub denuncjując Żydów czy to wyzyskując ich okropne położenie lub uczestnicząc w grabieży, popełnia ciężką zbrodnię wobec praw Rzeczypospolitej Polskiej będzie niezwłocznie ukarany, a jeżeli uda się m u uniknąć kary, bądź uchronić się przed nią pod opieką nikczemnych zbrodniarzy okupujących nasz kraj, niech będzie pewny, że już niedaleki jest czas, kiedy pociągnie go do odpowiedzialności sąd Odrodzonej Polski. Warszawa, w maju 1943 r. POLSKIE ORGANIZACJE NIEPODLEGŁOŚCIOWE

Upadek

Dowodzący siłami niemieckimi Jürgen Stroop rozkazał niszczyć po kolei zabudowania getta oraz miejsca schronienia, w których oprócz powstańców ukrywała się ludność cywilna. Domy były wysadzane i podpalane, a do piwnic Niemcy wpuszczali gaz, aby zmusić ukrywających się w nich ludzi do wyjścia na powierzchnię. Złapanych Żydów mordowano na miejscu lub wysyłano do obozów koncentracyjnychobóz koncentracyjnyobozów koncentracyjnych.

R1UlIMtP9levG

Czarno‑biała fotografia przedstawia grupę członków żydowskiego ruchu oporu aresztowanych przez niemieckich żołnierzy. żydzi mają podniesione do grupy ręce i są otoczeni przez niemieckich żołnierzy uzbrojonych w karabiny maszynowe. W oddali znajdują się zniszczone i płonące kamienice.

RulsCh4gOgg9C

Czarno‑białe zdjęcie z lotu ptaka przedstawia doszczętnie zrównane z ziemią obszary Warszawy na których znajdowało się getto. Jedynym budynkiem, który nie został zniszczony jest kościół z wysoką wieżą.

R1cwNVLj8NSoU1

Na zdjęciu znajduje się okładka raportu Stroopa. Znajdują na niej liczne przybite pieczątki i napisy po angielsku oraz po niemiecku zapisane gotycką czcionką.

Za symbol upadku powstania i jego koniec przyjmuje się wysadzenie w powietrze Wielkiej Synagogi przy ul. Tłomackie, które nastąpiło 16 maja 1943 r. Stroop dokonał tego osobiście, a następnie wysłał do szefa SSSSSS i policji III Rzeszy Heinricha Himmlera raport, którego tytuł brzmiał: Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!. Dokument zawiera chronologiczny opis powstańczych walk widzianych od strony niemieckiej. Znajdują się w nim również fotografie przedstawiające sterroryzowaną ludność żydowską. Stroop podpisywał je określeniami: „Bandyci zgładzeni w walce” czy też „Bandyci siłą wydobyci z bunkrów”.

Według raportu żydowskich bojowników było ok. 1000–1500. Niemcy dziennie mobilizowali 2090 żołnierzy. Oddziały hitlerowskie w trakcie powstania zabijały nie tylko Żydów walczących z ramienia organizacji konspiracyjnych, ale też ludność cywilną. Ogółem schwytano i wymordowano ponad 56 tys. osób. Jedynie nielicznej grupie żydowskich powstańców – co najwyżej kilkudziesięciu osobom – udało się uciec z obszaru getta. Niektórzy z nich zaangażowali się w dalszą walkę z okupantem i wzięli udział w powstaniu warszawskim. Straty niemieckie były nieporównywalnie mniejsze. Polska prasa podziemna oszacowała je na 86 zabitych i 90 rannych. Niemieckie raporty podawały liczby jeszcze mniejsze: 16 zabitych i 90 rannych.

Rvk3TZZfq1cmN

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się wielka Synagoga w Warszawie. Jest to masywny jasny budynek z kolumnami i kopułą. Przed nią znajduje się duży plac z elementami miejskiej zieleni. Wokół znajdują się inne budynki.

Przeszukiwanie i wysadzanie domów na terenie getta zajęło Niemcom kolejnych kilka miesięcy. Schwytane osoby wywożono do obozu Treblince, a także do obozów pracyobóz pracy przymusowejobozów pracy na Lubelszczyźnie. Tamtejsze obozy naziści zlikwidowali w listopadzie 1943 r., po tym, jak w ramach akcji „Dożynki”akcja „Dożynki”akcji „Dożynki” zamordowali wszystkich przetrzymywanych w nich Żydów.

RJFzzdm3ofHJh

Na zdjęciu znajdują się dwa komunikaty jeden po niemiecku drugi po polsku. W górnej części informacji znajduje się napis Stój! Strefa zakazana! Wstęp do byłej żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej jest najsurowiej zakazany. Każdy, kto bez nowej ważnej przepustki będzie napotkany w byłe żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej będzie zastrzelony. Wszystkie przepustki, uprawniające do wstępu do byłej żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej, wystawione przed 23 kwietnia utraciły swą ważność Warszawa dnia 23 kwietnia 1943. Dowódca SS i Policji w Okręgu Warszawskim Stroop.

Upamiętnienie

Wydarzenia z wiosny 1943 r., które miały miejsce w warszawskim getcie, do dziś pozostają jednym z najważniejszych elementów działań antyhitlerowskich podczas II wojny światowej na ziemiach polskich. Zachowanie pamięci o powstaniu to główny cel wielu instytucji w Polsce i na świecie. Na przykład w Izraelu znajduje się Muzeum Bojowników Getta. Powstanie jest przede wszystkim w różny sposób upamiętniane w stolicy Polski. Najistotniejszy pod tym względem jest obszar walk – teren dawnego getta (zobacz galerię interaktywną poniżej).

RkZ4cfPsagm4P

Na zdjęciu znajduje się pomnik bohaterów getta, Jest to metalowe pióro wmurowane w kamienny okrąg w ziemi.

R1JEhyeZqlKTH

Na zdjęciu znajduje się pomnik bohaterów getta. Są to liczne postacie otoczone kamienną obudową. do pomnika prowadzi kilka szerokich stopni. Po obu stronach znajdują się czarne pomniki menor. W oddali znajduje się współczesny blok mieszkalny.

R1BOw9QbyFNxy

Na zdjęciu znajduje się kopiec Anielewicza. Prowadzi do niego kostkowana ścieżka i schody. Po prawej stronie ścieżki leży ogromny głaz. Kopiec jest otoczony krzewami i drzewami. Za kopcem znajduje się wysoki budynek.

Szczególną rolę odgrywa symbolicznie usytuowane Muzeum Historii Żydów Polskich „Polin”, dokumentujące wielowiekową historię Żydów w Polsce. Gmach muzeum wybudowano w centrum dawnej dzielnicy żydowskiej, nazywanej Dzielnicą Północną

RUQC3N4PPGsym

Na zdjęciu znajduje się muzeum historii Polski. Jest to futurystyczny szklany budynek, przed którym znajduje się plac.

Słownik

Słowa kluczowe

ostateczne rozwiązanie, getto, ŻOB, ŻZW, powstanie, Anielewicz, Edelman, Stroop, bunkry, upadek, likwidacja, II wojna światowa

Bibliografia

M. Apfelbaum, Dwa sztandary. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim, Kraków 2003.

A. Roszkowski, Historia Polski 1914–2000, Warszawa 2001.

W. Bartoszewski, M. Edelman, I była żydowska dzielnica w Warszawie, Kraków 2010.

W. Bartoszewski, Doświadczenia lat wojny, Kraków 2009.

Archiwum Ringelbluma. Dzień po dniu Zagłady, pod red. M. Markowskiej, Warszawa 2008.

M. Edelman, I była miłość w getcie, Kraków 2009.

Materiały z seminarium Polacy wobec Zagłady, Wrocław 2011.