Przeczytaj
Niemieckie plany zagłady
Program Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników NSDAPNSDAP, ogłoszony w 1920 r., zapowiadał pozbawienie Żydów obywatelstwa i uczynienie z nich „gości” na ziemi niemieckiej. Propaganda i działania wymierzone przeciwko Żydom nasiliły się po dojściu do władzy nazistów w 1933 r. Ich celem było wykluczenie ludności żydowskiej z przestrzeni publicznej i społecznej w kraju. Usankcjonowaniem dążeń nazistowskiej władzy było uchwalenie przez Reichstag oraz ogłoszenie na zjeździe NSDAP w Norymberdze 15 września 1935 r. ustaw o obywatelstwie Rzeszy, ochronie krwi i czci niemieckiej. Zwane potocznie ustawami norymberskimi akty te ograniczały prawnie Żydów, którzy od tej pory nie mogli podejmować pracy w urzędach państwowych, służyć w wojsku, zawierać mieszanych małżeństw czy wywieszać niemieckiej flagi. Można ich było także pozbawić obywatelstwa, własności i ochrony prawnej.
Wszystkie te kroki podjęte przez hitlerowską władzę doprowadziły do „ostatecznego rozwiązaniaostatecznego rozwiązania problemu żydowskiego” – masowego ludobójstwa, którego realizację omówili wysoko postawieni nazistowscy urzędnicy 20 stycznia 1942 r. na konferencji w Wannsee. Ale o planach eksterminacji ludności żydowskiej już 21 września 1939 r. informował późniejszy przewodniczący konferencji w Wannsee, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa III Rzeszy Reinhard Heydrich. Wydał rozporządzenia dla dowódców grup operacyjnych Policji Bezpieczeństwa (EinsatzgruppenEinsatzgruppen) działających na ziemiach polskich:
Fragmenty telefonogramu Reinharda Heydricha do dowódców grup operacyjnych Policji Bezpieczeństwa omawiającego kolejne etapy i metody „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, Berlin 21 września 1939 r.Dotyczy: Problemu żydowskiego na okupowanych terytoriach.
Powołując się na odbytą dziś w Berlinie konferencję, jeszcze raz zwracam uwagę na to, że zaplanowane łączne posunięcia (a więc ostateczny cel) muszą być utrzymane w ścisłej tajemnicy.
Należy odróżniać:
1. ostateczny cel (który wymaga dłuższego czasu)
2. od etapów prowadzących do ostatecznego celu (które będą realizowane w krótkich terminach).
Planowane posunięcia wymagają jak najgruntowniejszego przygotowania zarówno pod względem technicznym, jak i gospodarczym. […]
Pierwszym założeniem prowadzącym do ostatecznego celu jest koncentracja Żydów z prowincji w większych miastach.
Należy przeprowadzić je we wzmożonym tempie.
Na terytoriach […] należy stworzyć możliwie mało punktów koncentracji, co ułatwi późniejsze kroki. Należy przy tym starać się o to, aby tylko te miasta wyznaczać na punkty koncentracji, które są węzłami kolejowymi lub przynajmniej leżą na liniach kolejowych.
Dlaczego w planach utworzenia miejsc koncentracji ludności żydowskiej ważną rolę odgrywać miała infrastruktura kolejowa?
GettaGetta
Getta, czyli wydzielone oraz izolowane części miasta, w których zamieszkiwali przedstawiciele danej mniejszości narodowej czy religijnej, nie były wymysłem XX w. Powstawały już w średniowieczu, ale w planach nazistów stały się pierwszym etapem eksterminacji ludności żydowskiej. O procesie powstawania odizolowanych części miast na terenie Generalnego Gubernatorstwa tak pisze Robert Szuchta, współpracownik Muzeum Historii Żydów Polskich Polin i autor wielu publikacji dotyczących ZagładyZagłady:
„Kto ratuje jedno życie, ten ratuje cały świat” – wysiłek ratowania Żydów w latach II wojny światowejPierwsze getto z ponad 400, jakie utworzono, powstało w październiku 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim. Największe utworzono w październiku 1940 r. w Warszawie. W tak zwanej dzielnicy północnej za murami trzymetrowej wysokości, zamknięto ponad 450 tys. Żydów. Zakazano im kontaktów z Polakami pod karą śmierci. Polaków ukrywających i udzielających pomocy zbiegłym z gett Żydom również karano śmiercią. Żydów w wieku od 14 (a nawet od 12) do 60 lat zmuszono do ciężkiej i wyniszczającej pracy w niemieckich zakładach, fabrykach i obozach pracy, realizujących zamówienia armii niemieckiej.
Zaopatrzenie w żywność ludności mieszkającej w gettach było niewystarczające. Śmierć głodowa, spotęgowana częstymi epidemiami tyfusu, duru brzusznego, dziesiątkowała ludność żydowską stłoczoną do granic możliwości w gettach. Próbowano temu zaradzić organizując przemyt, tzw. szmugiel żywności z aryjskiej strony. Nie wszędzie było to możliwe. […] Głód, ciężka praca fizyczna, straszliwa ciasnota połączona z silnie odczuwanym brakiem intymności i osamotnieniem były czynnikami decydującymi o wysokiej śmiertelności ludzi zamkniętych za murami gett. Na śmierć narażeni byli najsłabsi – dzieci i ludzie starsi niezdolni do pracy i nie dość zaradni w staraniach o przetrwanie. Getta stały się pierwszym etapem eksterminacji Żydów. Szacuje się, że blisko 800 tys. ofiar hitlerowskiego Holokaustu było ofiarami gett.
Na początku grudnia 1939 r. Generalny Gubernator Hans Frank wydał specjalne rozporządzenie nakładające na Żydów powyżej dwunastego roku życia obowiązek noszenia na prawym ramieniu opasek z symbolem gwiazdy Dawida. Miało to informować o pochodzeniu ludności żydowskiej na obszarze całej Guberni.
Czas przed zagładą
Pierwszym krokiem było skoncentrowanie na małej przestrzeni ogromnej liczby ludzi i wyznaczenie głodowych racji żywnościowych. Głód i rozprzestrzeniające się w warunkach przeludnienia i braku higieny choroby (tyfus) doprowadziły do śmierci ok 100 tys. osób. W lipcu 1942 roku Niemcy rozpoczęli tzw. Wielką Akcję Likwidacyjną, w wyniku której do położonego ok. 100 km od Warszawy obozu zagłady w TreblinceTreblince wywieziono ok. 300 tys. Żydów. Między 22 lipca do 21 września 1942 r. zamordowano tam blisko 75 proc. mieszkańców getta.
Reszta, przede wszystkim ludzie młodzi, miała wykonywać darmową, przymusową pracę w niemieckich warsztatach produkcyjnych, tzw. szopach. To oni zaczęli się zrzeszać w konspiracyjne organizacje i planować opór wobec Niemców. Wiedząc, że i tak wszyscy zginą, postanowili chwycić za broń. W styczniu 1943 r., kiedy Niemcy przystąpili do kolejnej akcji likwidacyjnej, działająca w warszawskim getcie Żydowska Organizacja BojowaŻydowska Organizacja Bojowa wydała odezwę:
Archiwum Ringelbluma. Dzień po dniu ZagładyŻydzi! Okupant przystępuje do drugiego aktu waszej zagłady! Nie idźcie bezwolnie na śmierć! Brońcie się!
W kolejnym obwieszczeniu, skierowanym do „żydowskich mas ludowych”, ŻOB w bardziej bezpośredni sposób chciał wpłynąć na ludność:
Archiwum Ringelbluma. Dzień po dniu ZagładyMusimy zrozumieć, że hitlerowscy mordercy pozwolili nam żyć tylko dlatego, iż chcą wykorzystać nasze siły robocze do ostatniej kropli krwi i potu. Do ostatniego tchu. Jesteśmy niewolnikami. A kiedy niewolnicy nie przynoszą już korzyści – zabija się ich. Każdy z nas musi to zrozumieć i każdy z nas musi o tym zawsze pamiętać! […]
Ludu żydowski, zbliża się godzina, musicie być gotowi do sprzeciwu, nie możecie pozwolić się wyrżnąć jak owce! Niech żaden Żyd nie idzie do wagonu! Ludzie, którzy nie mogą czynnie się przeciwstawić, niech stosują pasywny opór – niech się schowają!
Dostaliśmy wiadomość ze Lwowa, że żydowska policja sama przeprowadziła tam deportację 3 tysięcy Żydów. W Warszawie tak nie będzie [...].
WSZYSCY MUSZĄ BYĆ GOTOWI UMRZEĆ JAK LUDZIE.
Apele te były rozpaczliwym nawołaniem do nierównej walki i zapowiedzią stawienia oporu agresorowi – mimo braku szans na zwycięstwo. Decyzja o rozpoczęciu powstania zaskoczyła Niemców. Choć zdawali sobie sprawę z wrogiej postawy ludności i wiedzieli o istniejącym na terenie dzielnicy żydowskiej ruchu konspiracyjnym, nie potrafili określić stanu jego uzbrojenia, a także realnej możliwości współpracy ze stroną aryjskąstroną aryjską.
W nierównym starciu
Powstanie trwające od 19 kwietnia do 16 maja 1943 r. było aktem desperacji. Żydowscy bojowcy wybrali śmierć z bronią w ręku. Chcieli też w miarę swoich możliwości przeprowadzić odwet na prześladowcach. Uczestnicy działań zbrojnych w getcie wywodzili się głównie z dwóch żydowskich organizacji: robotniczej, lewicowej Żydowskiej Organizacji Bojowej i syjonistycznosyjonistyczno-nacjonalistycznego, prawicowego Żydowskiego Związku WojskowegoŻydowskiego Związku Wojskowego.
Działania rozpoczęły się w wigilię żydowskiego święta Pesach (Pascha), będącego świętem wolności. Powstańcy otworzyli ogień w momencie, gdy w ramach akcji likwidacyjnej granice getta przekroczyły niemieckie oddziały SS i policja oraz ich wsparcie w postaci jednostek złożonych z Łotyszy i Ukraińców.
Nierówna walka toczyła się na terenie całego getta. Niemcy stosowali taktykę spalonej ziemi, stopniowo podkładając ogień i burząc kolejne części dzielnicy. Takie działania prowadziły do sytuacji, w której kontakt między grupami bojowców był niemożliwy. Członkowie Żydowskiej Organizacji Bojowej postanowili się ukryć w przygotowanych na terenie getta bunkrach. Żydowski Związek Wojskowy rozdzielił się na mniejsze grupy, które podjęły próby przedostania się na stronę aryjską.
Bunkry i schrony, które budowano w getcie, nie miały charakteru wojskowego. Organizowano je w piwnicach oraz pod podwórkami kamienic, a ich zadaniem było umożliwienie schowania się i uratowania życia podczas akcji wywożenia mieszkańców do obozów zagłady. W trakcie powstania wiosną 1943 r. stanowiły tymczasowe miejsce ukrycia. Stopniowo zaczęto łączyć ze sobą bunkry i schrony w celu stworzenia siatki podziemnych tras.
Brak uzbrojenia i pomoc z zewnątrz
Stan uzbrojenia Żydowskiej Organizacji Bojowej pozostawiał wiele do życzenia. Słabo zaopatrzeni powstańcy starali się zakupić broń, otrzymywali ją też od Polskiego Państwa Podziemnego. Nie zaspokajało to jednak ich potrzeb. Przyjmuje się, że bojownicy ŻOB początkowo posiadali jedynie po jednym karabinie maszynowym oraz pistolecie maszynowym, 10‑15 karabinów oraz 70‑200 pistoletów i rewolwerów przekazanych lub zakupionych przez Armię Krajową i Gwardię Ludową. Na temat zaopatrzenia ŻOB w broń przez Armię Krajową wypowiadał się jego dowódca Marek Edelman:
Marek Edelman, The Ghetto FightsPod koniec grudnia 1942 roku otrzymaliśmy nasz pierwszy transport broni od Armii Krajowej. Nie było tego wiele, tylko 10 pistoletów. Niemniej umożliwiło to naszą pierwszą akcję zbrojną. […] Pod koniec stycznia 1943 r. otrzymaliśmy pięćdziesiąt większych pistoletów i pięćdziesiąt pięć granatów od Komendy Głównej AK. […] W marcu 1943 każdy z naszych partyzantów miał pistolet i 10‑15 sztuk amunicji, 4‑5 granatów i tyle samo butelek zapalających. Dwa lub trzy karabiny przydzielone były do każdej sekcji dzielnicowej. Mieliśmy jeden tylko karabin maszynowy.
Lepiej uzbrojona niż lewicowy ŻOB była grupa syjonistów związanych z Żydowskim Związkiem Wojskowym. Dodatkowo działacze ŻZW byli dobrze wyszkoleni pod kątem wojskowym – jeszcze przed wybuchem II wojny światowej planowali walkę o państwo żydowskie na terenie Palestyny.
Relację z wizyty w konspiracyjnym magazynie tej drugiej organizacji umieścił w zapiskach swojego dziennika z 1943 r. żydowski historyk i pomysłodawcę idei stworzenia podziemnego archiwum getta warszawskiego Emanuel Ringelblum:
Kronika getta warszawskiego[…] oglądałem arsenał broni ŻZW. Lokal mieścił się w domu niezamieszkanym, tzw. dzikim, przy ul. Muranowskiej nr 7, w sześciopokojowym lokalu na pierwszym piętrze. […] W dużych salach były zawieszone na wieszakach rozmaite rodzaje broni, a więc karabiny maszynowe ręczne, karabiny, rewolwery najrozmaitszego gatunku, granaty ręczne, torby z amunicją, mundury niemieckie intensywnie wyzyskane podczas akcji kwietniowej itp. […] W czasie mojej obecności dokonano u byłego oficera armii polskiej zakupu broni na ćwierć miliona złotych, na co dano zaliczkę w wysokości 50 000 zł. Zakupiono 2 karabiny maszynowe po 40 000 zł każdy, większą ilość granatów ręcznych i broni.
W 1942 r. polskie podziemie przesłało na Zachód dołączone do raportów Jana Karskiego o HolokauścieHolokauście sprawozdanie zatytułowane Likwidacja żydowskiej Warszawy. Zachodnie rządy nie dały jednak wiary w polskie doniesienia.
Kiedy wybuchło powstanie, w polskiej prasie konspiracyjnej pojawiały się obszerne artykuły na jego temat. Od pierwszego dnia działań za murami getta wzywano do wsparcia Żydów w ich walce i do pomocy uciekinierom. Londyńskie władze emigracyjne RP każdego dnia dostawały raporty dotyczące wydarzeń. Były one udostępniane także Brytyjczykiem. Informacja o starciach pojawiła się również 22 kwietnia w polskiej rozgłośni radiowej Świt, która sygnał nadawała spod Londynu. 5 maja Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych i premier Rządu RP na Uchodźstwie gen. Władysław Sikorski wystosował do rodaków apel o udzielanie wszelkiej możliwej pomocy dla walczących w Warszawie żydowskich powstańców: Dokonuje się największa zbrodnia w dziejach ludzkości. Wiemy, że pomagacie umęczonym Żydom, jak możecie. Dziękuję wam rodacy w imieniu własnym i rządu. Proszę was o udzielenie im wszelkiej pomocy, a równocześnie tępienie tego strasznego okrucieństwa
.
Upadek
Dowodzący siłami niemieckimi Jürgen Stroop rozkazał niszczyć po kolei zabudowania getta oraz miejsca schronienia, w których oprócz powstańców ukrywała się ludność cywilna. Domy były wysadzane i podpalane, a do piwnic Niemcy wpuszczali gaz, aby zmusić ukrywających się w nich ludzi do wyjścia na powierzchnię. Złapanych Żydów mordowano na miejscu lub wysyłano do obozów koncentracyjnychobozów koncentracyjnych.
Za symbol upadku powstania i jego koniec przyjmuje się wysadzenie w powietrze Wielkiej Synagogi przy ul. Tłomackie, które nastąpiło 16 maja 1943 r. Stroop dokonał tego osobiście, a następnie wysłał do szefa SSSS i policji III Rzeszy Heinricha Himmlera raport, którego tytuł brzmiał: Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!. Dokument zawiera chronologiczny opis powstańczych walk widzianych od strony niemieckiej. Znajdują się w nim również fotografie przedstawiające sterroryzowaną ludność żydowską. Stroop podpisywał je określeniami: „Bandyci zgładzeni w walce” czy też „Bandyci siłą wydobyci z bunkrów”.
Według raportu żydowskich bojowników było ok. 1000–1500. Niemcy dziennie mobilizowali 2090 żołnierzy. Oddziały hitlerowskie w trakcie powstania zabijały nie tylko Żydów walczących z ramienia organizacji konspiracyjnych, ale też ludność cywilną. Ogółem schwytano i wymordowano ponad 56 tys. osób. Jedynie nielicznej grupie żydowskich powstańców – co najwyżej kilkudziesięciu osobom – udało się uciec z obszaru getta. Niektórzy z nich zaangażowali się w dalszą walkę z okupantem i wzięli udział w powstaniu warszawskim. Straty niemieckie były nieporównywalnie mniejsze. Polska prasa podziemna oszacowała je na 86 zabitych i 90 rannych. Niemieckie raporty podawały liczby jeszcze mniejsze: 16 zabitych i 90 rannych.
Przeszukiwanie i wysadzanie domów na terenie getta zajęło Niemcom kolejnych kilka miesięcy. Schwytane osoby wywożono do obozu Treblince, a także do obozów pracyobozów pracy na Lubelszczyźnie. Tamtejsze obozy naziści zlikwidowali w listopadzie 1943 r., po tym, jak w ramach akcji „Dożynki”akcji „Dożynki” zamordowali wszystkich przetrzymywanych w nich Żydów.
Upamiętnienie
Wydarzenia z wiosny 1943 r., które miały miejsce w warszawskim getcie, do dziś pozostają jednym z najważniejszych elementów działań antyhitlerowskich podczas II wojny światowej na ziemiach polskich. Zachowanie pamięci o powstaniu to główny cel wielu instytucji w Polsce i na świecie. Na przykład w Izraelu znajduje się Muzeum Bojowników Getta. Powstanie jest przede wszystkim w różny sposób upamiętniane w stolicy Polski. Najistotniejszy pod tym względem jest obszar walk – teren dawnego getta (zobacz galerię interaktywną poniżej).
Szczególną rolę odgrywa symbolicznie usytuowane Muzeum Historii Żydów Polskich „Polin”, dokumentujące wielowiekową historię Żydów w Polsce. Gmach muzeum wybudowano w centrum dawnej dzielnicy żydowskiej, nazywanej Dzielnicą Północną
Słownik
obszar poza gettem, gdzie nie wolno było przebywać Żydom w czasach okupacji hitlerowskiej
jednostki policyjne w czasie II wojny światowej, do których zadań należało mordowanie Żydów, Cyganów i jeńców
(z wł. ghetto, które w dialekcie weneckim miało oznaczać hutę; pierwsze z nich powstało na weneckiej wyspie Ghetto Nuovo; lub od włoskiego borghetto – mała osada, przedmieście) część miasta zamieszkana przez mniejszość narodową, rasową lub religijną, poza którą przedstawicielom danej grupy czy społeczności nie wolno było mieszkać; naziści na terenie państw okupowanych w czasie II wojny światowej tworzyli zamknięte i pilnie strzeżone getta, w których przymusowo osiedlali społeczność żydowską, separując ją od innej ludności
(z łac. holocaustum – całopalenie, ofiara całopalna, od gr. holos kaustos – spalony w całości) ludobójstwo ok. 6 mln europejskich Żydów dokonane w czasie II wojny światowej przez III Rzeszę Niemiecką i wspierane w różnym stopniu przez uzależnione od niej państwa sojusznicze
(niem. Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników, niemiecka partia faszystowska, od pierwszego słowa jej nazwy powstały terminy: narodowy socjalizm, nazizm
odizolowane miejsce przetrzymywania znacznej liczby osób bez wyroku sądowego, które uznano za niepożądane lub niewygodne dla władz. Miał służyć izolacji, niewolniczej pracy i eksterminacji osób tam przebywających
obóz zbudowany w celu prowadzenia masowej eksterminacji ludności
właściwie: ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej (Endlösung der Judenfrage); tak nazywano nazistowski plan zagłady europejskich Żydów przedstawiony na konferencji w Wannsee 20 stycznia 1942 r.; podjęto na niej decyzje dotyczące szczegółów technicznych operacji
(niem. Die Schutzstaffel der NSDAP – Sztafety Ochronne NSDAP) paramilitarna i początkowo elitarna niemiecka formacja nazistowska, podlegała Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP)
miejscowość w województwie mazowieckim, w pobliżu której funkcjonowały dwa niemieckie obozy: utworzony latem 1941 roku karny obóz pracy dla ludności żydowskiej i polskiej Treblinka I oraz obóz zagłady Treblinka II służący do eksterminacji ludności żydowskiej, wybudowany latem 1942 roku; trafiali do niego przede wszystkim mieszkańcy żydowskich gett z terenu okupowanej Polski, także z warszawskiego getta
organizacja konspiracyjna powołana do życia 28 lipca 1942 r. w warszawskim getcie, działała również w kilku większych miastach (np. Kraków, Częstochowa); skupiała żydowskie środowiska lewicowe i robotnicze; najbardziej znana spośród formacji żydowskiego ruchu oporu podczas II wojny światowej
formacja zbrojna utworzona po Wielkiej Akcji Likwidacyjnej w 1942 roku, składająca się z kilku grup: członków organizacji „Świt”, działającej od listopada 1939 roku, skupiającej żołnierzy WP pochodzenia żydowskiego, członków syjonistyczno – nacjonalistycznej organizacji Betar i osób, które nie weszły w skład ŻOBu (tragarzy, szmuglerów)
(nazwa pochodzi od Syjonu – wzgórza w Jerozolimie, na którym stała świątynia Salomona) ideologia oraz ruch polityczny i społeczny, który narodził się pod koniec XIX w.; jego celem było utworzenie państwa żydowskiego na terenie ówczesnej Palestyny (odtworzenie na terenie starożytnego Izraela)
taki kryptonim nosiła akcja wymordowania Żydów w dniach 3–4 listopada 1943 r. na terenie dystryktu lubelskiego w Generalnym Gubernatorstwie; akcję na rozkaz Reichsführera SS Heinricha Himmlera przeprowadzono po buncie więźniów w obozie zagłady w Sobiborze
Waffen Schutzstaffel (tłum. zbrojne oddziały SS) organizacja utworzona w maju 1940 r. przez jednego z przywódców III Rzeszy, Heinricha Himmlera w ramach SS. Były niezależne od regularnej niemieckiej armii - Wehrmachtu oraz policji. Po zakończeniu II wojny światowej Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze po zbadaniu masowych mordów jakich jednostka dopuściła się w szczególności na froncie wschodnim uznał Waffen SS (jak i całą SS) za organizację zbrodniczą
podczas II wojny światowej Niemcy zakładali obozy (tzw. lagry), w których więźniowie zmuszani byli do wykonywania pracy na przykład w przemyśle zbrojeniowym, kamieniołomach i kopalniach. Obozy te często powiązane były z dużymi przedsiębiorstwami produkcyjnymi a także funkcjonowały w obrębie dużych obozów koncentracyjnych
Słowa kluczowe
ostateczne rozwiązanie, getto, ŻOB, ŻZW, powstanie, Anielewicz, Edelman, Stroop, bunkry, upadek, likwidacja, II wojna światowa
Bibliografia
M. Apfelbaum, Dwa sztandary. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim, Kraków 2003.
A. Roszkowski, Historia Polski 1914–2000, Warszawa 2001.
W. Bartoszewski, M. Edelman, I była żydowska dzielnica w Warszawie, Kraków 2010.
W. Bartoszewski, Doświadczenia lat wojny, Kraków 2009.
Archiwum Ringelbluma. Dzień po dniu Zagłady, pod red. M. Markowskiej, Warszawa 2008.
M. Edelman, I była miłość w getcie, Kraków 2009.
Materiały z seminarium Polacy wobec Zagłady, Wrocław 2011.