Przeczytaj
Wielka szachownica
Stosunkowo dużym poparciem komunizm cieszył się w Jugosławii i Albanii. W obydwu tych państwach miejscowi komuniści, bez wielkiego udziału Kremla, przechwycili stery władzy już w 1945 r. Na czele federacjifederacji jugosłowiańskiej stanął charyzmatyczny przywódca komunistycznej partyzantki Josip Broz ps. Tito, który przez kilka powojennych lat cieszył się opinią stalinowskiego pupila. Jugosławia wsparła Albanię w jej walkach przeciwko włoskim okupantom. Wkrótce władzę tam przejął miejscowy komunista, jeden z najbardziej surowych dyktatorów XX stulecia – Enver Hoxha (Enver Hodża). Komuniści mogli także liczyć na sympatię wielu Czechów. Podczas wojny czechosłowackie władze emigracyjne utrzymywały dobre relacje ze Stalinem. Czesi, przez wieki poddani władzy i naciskom germanizacyjnym Habsburgów, tradycyjnie wykazywali prorosyjskie postawy. Podobne nastroje obserwowano w Bułgarii, kraju bliskim Rosji pod względem języka oraz kultury. Bułgarzy pamiętali także o tym, że Rosja w XIX w. aktywnie wspierała ich starania o uzyskanie niezależności od Turcji. Rumunię, kraj sojuszniczy Hitlera, Sowieci traktowali jako kraj podbity, komuniści mogli pozwolić sobie na stosunkowo swobodne działania. Natomiast w Polsce i na Węgrzech komuniści ze względów historycznych nie mogli liczyć na masowe poparcie. Swoje wpływy opierali tam głównie na sile Armii Czerwonej oraz jednostek NKWD.
Szach‑mat
W większości krajów regionu istniały jednak realne siły zdecydowane bronić demokratycznej formy rządów oraz niezależności. Komuniści zdecydowali się zatem zawłaszczać władzę etapami. W państwach Europy Środkowo‑Wschodniej działali według podobnego scenariusza nakreślonego na Kremlu. Jeszcze podczas wojny miejscowi poplecznicy Moskwy zabiegali o tworzenie tzw. frontów antyfaszystowskich, tzn. koalicji z siłami demokratycznymi. Następnie wymuszali na koalicjantach zgodę na tworzenie wspólnych rządów. Potem przejmowali w nich kontrolę nad resortami siłowymi: wojskiem oraz aparatem bezpieczeństwa. Aby przekonać do siebie ludność wyniszczonych przez wojnę krajów Europy Środkowo‑Wschodniej, komuniści wdrażali popularne reformy, takie jak nacjonalizacja przemysłu czy rozdawanie ziemi chłopom. Następnym krokiem w kierunku sowietyzacji regionu było odsuwanie od współpracy przeciwników politycznych – poprzez zastraszanie, szantaż, a nawet zabójstwa polityczne. Proces przejęcia władzy kończyły wybory, fałszowane i odbywające się w atmosferze terroru. Kolejne „cuda nad urną” odbywające się do końca 1947 r. uprawomocniły rządy komunistów w większości państw Europy Środkowo‑Wschodniej.
Zwieranie szeregów
Karykatura poniżej odzwierciedla zaniepokojenie Zachodu ekspansywną polityką Stalina. Obawiano się, że pod sowiecką kontrolę mogą się dostać państwa, w których partie komunistyczne cieszyły się znacznym poparciem społecznym, takie jak Francja czy Włochy. Aby temu przeciwdziałać, Amerykanie zaproponowali Europie plan Marshallaplan Marshalla: dostęp do funduszy, które rozruszałyby powojenną gospodarkę i wzmocniły zaufanie społeczeństwa do wolnego rynku, kapitalizmu i demokracji, a osłabiłyby znaczenie radykalnej lewicy.
Zaproszenie skierowano do wszystkich państw europejskich. Polska i Czechosłowacja początkowo zgłosiły swój akces, ale Stalin nakazał im się wycofać. Radziecką odpowiedzią na poczynania USA było natomiast zacieśnienie kontroli nad ruchem komunistycznym. Liderzy poszczególnych partii komunistycznych podczas zjazdu w Szklarskiej Porębie (27 września 1947 r.) zaakceptowali powstanie Kominformu (Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych)Kominformu (Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych).
Zasadniczym celem istnienia tej organizacji stało się dyscyplinowanie przez Moskwę komunistów w całej Europie, również Zachodniej. Radzieckiej polityce wobec krajów satelickich sprzeciwił się jugosłowiański przywódca, popularny zarówno w swoim kraju, jak i za granicą, Josip Broz‑Tito. Stalin był przeciwny polityce Tity na Bałkanach: skrytykował jugosłowiańsko‑bułgarską współpracę w sprawie federacji tych państw, sprzeciwiał się sfederowaniu Jugosławii z Albanią oraz znoszeniu wewnętrznych ceł granicznych na Bałkanach między krajami rządzonymi przez komunistów. Z inicjatywy Moskwy 28 czerwca 1948 r. Kominform potępił Josipa Broz‑Titę, a radzieckie media rozpoczęły przeciwko niemu propagandową nagonkę. Pewny swego jugosłowiański przywódca nie ugiął się jednak: skutecznie rozprawił się z przeciwnikami w kraju i faktycznie wyprowadził Jugosławię z bloku komunistycznego. Podpisał także umowy o współpracy gospodarczej z USA.
W jaki sposób a użytek propagandowy ukazywano relacje przywódcy Jugosławii z USA?
Usunięcie Jugosławii poza nawias bloku wschodniego przyspieszyło proces stalinizacji w poszczególnych krajach Europy Środkowo‑Wschodniej. Moskwa potraktowała sprawę Jugosławii jako pretekst do pozbycia się niewygodnych, bo nazbyt samodzielnych działaczy komunistycznych w innych krajach regionu. Oskarżani o „odchylenie prawicowo - nacjonalistyczneodchylenie prawicowo - nacjonalistyczne” (w Polsce) lub „titoizmtitoizm” (na Bałkanach) podlegali prześladowaniom w swoich krajach, w których władza znalazła się w rękach bezwarunkowych wykonawców woli Stalina. W Tiranie Koci Xoxe, były minister spraw wewnętrznych i szef służby bezpieczeństwa został skazany na śmierć za „titoizm”. W Bułgarii Trajczo Kostow, były wicepremier, został skazany po pokazowym procesie na karę śmierci. W Bukareszcie odbył się proces „Laszlo Rajka i jego wspólników”, główny oskarżony został skazany na karę śmierci. W Czechosłowacji skazano na śmierć Rudolfa Slanskiego, sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Czech. Życie w Europie Wschodniej konsekwentnie upodabniało się do wzorca radzieckiego. Naśladując rozwiązania sowieckie, środkowoeuropejscy komuniści zwalczali religię, szerzyli kult Stalina, likwidowali własność prywatną, rozbudowywali przemysł ciężki, posługiwali się zmasowaną propagandą, inwigilacjąinwigilacją i indoktrynacjąindoktrynacją oraz wprowadzili surowy system prześladowań politycznych. Procesy polityczne były ważnym elementem systemu stalinowskiego. Były one organizowane w taki sposób, aby zmusić oskarżonego do przyznania się do winy. Taki akt uważano za wystarczający do skazania (stąd powszechnie stosowane były tortury dla wymuszenia zeznań). Miało to działać wychowawczo na społeczeństwo, czyli kreować opinię publiczną. Taki system władzy, oparty na strachu, utrzymał się w Europie Środkowo‑Wschodniej jeszcze kilka lat po śmierci Józefa Stalina w 1953 r.
Słownik
(z łac. fœderatio – przymierze) państwo składające się z części obdarzonych autonomią
(z łac. imperare – rządzić) polityka państw o aspiracjach mocarstwowych zmierzająca do rozszerzenia ich wpływów politycznych, militarnych, gospodarczych i kulturalnych na obszary do nich nienależące
regularne wpajanie człowiekowi określonych idei, doktryn (w szczególności politycznych oraz społecznych)
śledzenie kogoś, tajny nadzór, obserwacja
(Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych) – organizacja międzynarodowa zrzeszająca europejskie partie komunistyczne, powstała w 1947 roku. Pierwszą siedzibą Kominformu był Belgrad, po wykluczeniu z Kominformu Komunistycznej Partii Jugosławii w czerwcu 1948 roku centrala organizacji została przeniesiona do Bukaresztu. Formalnie celem Biura była koordynacja działań partii komunistycznych kierowanych przez ZSRR,. Faktycznie Kominform miał ułatwiać ZSRS sprawowanie kontroli nad partiami komunistycznymi w innych krajach.
termin propagandy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, użyty po raz pierwszy w 1948., wymierzony początkowo przede wszystkim przeciw ówczesnemu I sekretarzowi PPR Władysławowi Gomułce. Termin ten miał określać i piętnować brak zaangażowania w budowę komunizmu w Polsce, „zdradę idei klasy robotniczej” oraz sprzeciw wobec działalności Kominformu.
(nazwa użyta przy wprowadzaniu w życie, oficjalna nazwa ang. European Recovery Program, tłum. Program Odbudowy Europy) – plan Stanów Zjednoczonych mający służyć odbudowie gospodarek krajów Europy Zachodniej po II wojnie światowej, obejmujący pomoc w postaci surowców mineralnych, produktów żywnościowych, kredytów i dóbr inwestycyjnych. Nazwa tej inicjatywy pochodzi od nazwiska sekretarza stanu Stanów Zjednoczonych gen. George’a Marshalla, który przemawiając 5 czerwca 1947 na Uniwersytecie Harvarda, przedstawił deklarację pomocy gospodarczej dla krajów Europy, określając jej charakter i warunki otrzymania. Plan odbudowy został opracowany na spotkaniu państw europejskich latem 1947.
termin określający ideologię polityczną nazwaną od jugosłowiańskiego przywódcy Josipa Broza Tity, przede wszystkim używany dla opisu rozłamu pomiędzy Jugosławią a Związkiem Radzieckim po zakończeniu II wojny światowej, kiedy to Związek Komunistów Jugosławii odmówił dalszego podporządkowywania się rozkazom płynącym z Moskwy.
Słowa kluczowe
plan Marshalla, zimna wojna, komunizm, ZSRS, Bałkany, blok wschodni, sowietyzacja, stalinizm, Kominform
Bibliografia
P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 2016.
J. Krasuski, Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.
W. Laqueur, Historia Europy 1945–1992, Londyn 1993.
Najnowsza historia świata. 1945–1963, t. 1, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J. Węca, Kraków 2000.