Cesarstwo wschodniorzymskie ze stolicą w Konstantynopolu przetrwało ponad tysiąc lat. W trakcie swojego istnienia przeżywało okresy ekspansji terytorialnej; np. w połowie VI wieku, gdy Morze Śródziemne było dlań akwenem wewnętrznym, a państwo obejmowało znaczną część terenów byłego Cesarstwa zachodniorzymskiego. Ponownie rozkwitło na przełomie tysiącleci, aby w XII w. przeżyć największy rozwój bizantyńskiej cywilizacji.

Przez znaczną część czasu swego istnienia chrześcijańskie cesarstwo zmagało się z muzułmanami: od lat. 30. VII w. do początku IX w. z plemionami arabskimi, a od końca XI w. z plemionami tureckimi, którym po ponad trzech stuleciach uległo. Prowadziło też wojny z katolickim rycerstwem: Normanami, a następnie uczestnikami wypraw krzyżowych.

Rola cesarza

R114wWzmnqR6p1

Ilustracja przedstawia mozaikę, na której widoczny jest orszak, stojący wokół Cesarzowej. Kobieta ma na sobie długi, powłóczysty płaszcz, na ramionach rzędy pereł, na głowie nakrycie zdobione szlachetnymi kamieniami. Po lewej stronie stoi dwóch mężczyzn ubranych w długie sukmany. Po prawej grupa kobiet z przyozdobionymi głowami, w długich sukniach. Po lewej stronie fontanna ogrodowa. Obrazek otoczony jest zdobionym szlaczkiem.

Najważniejszym obywatelem BizancjumBizancjumBizancjum był cesarz. Uważał się za władcę wszystkich Rzymian, którego zadaniem była chrystianizacja świata. Miał działać na polecenie Boga, którego wolę reprezentował na Ziemi. Formalnie cesarz był wybierany przez najwyższych rangą urzędników tworzących senat, jednak nikt nie kwestionował dziedziczności władzy i przekazywania jej z pokolenia na pokolenie.

Władza cesarska, której podlegali podwładni, jak i hierarchowie Kościoła, opierała się na sprawnym aparacie administracyjnymadministracjaadministracyjnym. Jej głównym celem było zapewnienie wysokich wpływów do skarbu państwa oraz zagwarantowanie bezpieczeństwa i spokoju poddanych. Wszystko to regulowały przepisy i akty prawne.

Justynian I Wielki

R1YvwbK7vTW4A1

Ilustracja przedstawia mozaikę, na której widnieje mężczyzna w płaszczu zapiętym na ramieniu okrągłą, zdobioną spinką. Na głowie ma koronę wysadzaną drogocennymi kamieniami. Wokół głowy złota aureola.

Najwybitniejszym cesarzem okresu wczesnego średniowiecza był Justynian I, nazwany Wielkim. Rządził on w latach 527‑565 i odcisnął swoje piętno niemal w każdej dziedzinie życia Cesarstwa. Zrewolucjonizował aparat państwa, opierając swoją władzę nie tylko na arystokracji, ale również na utalentowanych „nowych ludziach”, wywodzących się z niższych warstw społecznych. Byli oni w pełni zależni od cesarza i bezkrytycznie wypełniali jego wolę. Znaleźli się wśród nich nie tylko wielcy wodzowie jak Belizariusz, ale także sprawni urzędnicy i prawnicy realizujący reformy państwa.

Justynian I marzył o wskrzeszeniu wielkiego cesarstwa i dzięki sprawnej armii dowodzonej przez wybitnych wodzów udało mu się to osiągnąć w połowie VI wieku. Dokonał on również wielkiej reformy prawnej – nakazał uporządkować zbiory przepisów, które zawarto w KodeksiekodeksKodeksie Justyniana, oraz zlecił budowę Kościoła Mądrości Bożej (Hagia Sophia).

R1bbo2zlb6kWo

Ilustracja przedstawia przekrój sakralnej budowli. Budynek zwieńczony jest kopułą, pod którą znajduje się łukowate sklepienie. Wnętrze budynku składa się z trzech kondygnacji. Na pierwszych dwóch znajdują się kolumny podtrzymujące łukowate krużganki.

Od upadku do odrodzenia w IX‑XI wieku

Restauracja Cesarstwa Rzymskiego nie trwała długo. Liczne najazdy wrogich armii – Persów ze wschodu, Awarów z Północy, Bułgarów i Słowian na Bałkanach oraz muzułmanów z Półwyspu Arabskiego, zakończyły epokę wielkości BizancjumBizancjumBizancjum, pozbawiając je w VII w. dominacji w basenie Morza Śródziemnego.

Cesarstwo wyniszczały też długotrwałe spory religijne, w szczególności wywołane dekretami cesarza Leona III, wprowadzonymi w 726 r. i skierowanymi przeciwko kultowi obrazów (ikonoklazmikonoklazmikonoklazm}). Doprowadziło to do zerwania stosunków z Rzymem w 730 roku. W reakcji na zakaz czczenia obrazów w VIII wieku wybuchło ludowe powstanie w Azji Mniejszej i na Bałkanach. Miało ono też antyfeudalny charakter. Przywódcą był  oficer armii bizantyńskiej – Tomasz Słowianin. Powstanie jednak upadło, a jego przywódcy zostali straceni.

Cesarstwo Bizantyńskie rozkwitło ponownie za panowania cesarzy z dynastii macedońskiej (867–1056); pierwszym z nich był Bazyli I Macedończyk (panował w latach 867‑886). Za ich panowania Bizancjum odzyskało kontrolę nad Adriatykiem, południowymi Włochami i Półwyspem Bałkańskim. Dzięki zapewnieniu bezpieczeństwa, miasta cesarstwa powiększały się i bogaciły na handlu. Rozwijała się kultura i nauka – zakonnicy cierpliwie przepisywali starożytne księgi, a mozaiki znów uświetniały wnętrza kościołów.

R1RL8vL4iTmfY

Fragment mozaiki, przedstawiającej Chrystusa Pantokratora (Pana Wszystkiego), z katedry Hagia Sophia. Przedstawienie Chrystusa jako władcy wszechświata zaczęło rozprzestrzeniać się na terenie cesarstwa rzymskiego już w IV wieku. Zwykle Pantokrator przedstawiany był w pozycji stojącej lub siedzącej na tronie, z Pismem Świętym w lewej dłoni i prawą dłonią uniesioną w geście błogosławieństwa.
Nazwij postacie ukazane po bokach Chrystusa.

Cesarstwo, mimo że zajmowało mniejszy obszar niż podczas rządów Justyniana, było silniejsze, gdyż jego terytoria były zintegrowane kulturowo i politycznie. Dodatkowo wzmocniony został patriarchat konstantynopolitańskipatriarchat konstantynopolitańskipatriarchat konstantynopolitański po chrystianizacji (w obrządku wschodnim) Rusi w 988 roku.

W 1054 r. doszło formalnego podziału chrześcijaństwa na greckojęzyczny Kościół wschodni i łacińskojęzyczny zachodni. Wielka schizma dokonała się w niedzielę 16 lipca, gdy trzej papiescy legaci weszli do Hagia Sophia i podczas Boskiej Liturgii (wschodniej Mszy Świętej) pozostawili na ołtarzu papieską bullę ekskomunikującą. Teoretycznym uzasadnieniem podziału była odmowa akceptacji przez Konstantynopol zachodniej doktryny filioquefilioquefilioque , czyli podwójnego pochodzenia Ducha Świętego.

Walki z Krzyżowcami i Turkami

Stosunkowo długi okres pokoju spowodował, że bizantyńska administracja w coraz większym stopniu przechodziła w ręce służb cywilnych, a w konsekwencji lekceważono potrzeby wojska. Dlatego Normanom udało się w drugiej połowie XI w. uszczuplić cesarskie posiadłości w południowej Italii.

Do najpoważniejszej klęski doszło jednak w Azji Mniejszej, gdzie napierali Turcy Seldżuccy. W 1071 r. niespodziewanie pokonali oni wojska bizantyńskie pod Manzikertem, a cesarz Roman IV Diogenes dostał się do niewoli. W Konstantynopolu doszło do kilkuletnich bratobójczych walk o władzę, państwo słabło dalej, a w konsekwencji do roku 1081 niemal cała Azja Mniejsza znalazła się w rękach tureckich.

W XII stuleciu cywilizacja bizantyńska ponownie rozkwitła. Rozwinęły się prowincje zachodnie, rosła liczba ludności, udało się zagospodarować rozległe połacie ziemi uprawnej. Powstały nowe miasta. Wenecjanie i Genueńczycy wykorzystywali porty Morza Egejskiego do handlu, w tym transportu towarów z terenów zajętych przez krzyżowców w wyniku I wyprawy krzyżowej. Z dobrej koniunktury korzystali twórcy: powstawały nowe mozaiki, style architektoniczne, pojawił się też bizantyjski model wczesnego humanizmu.

Podczas IV krucjaty, w 1204 r. zachodni krzyżowcy zdobyli, a następnie złupili Konstantynopol, po czym utworzyli na obszarach wokół niego Cesarstwo Łacińskie. Zachodni rycerze oraz Wenecja podzielili między siebie większą część Grecji. Na terenach, które Bizantyńczycy zdołali utrzymać powstały: Cesarstwo Nicejskie, cesarstwo Trapezuntu i despotat Epiru.

Odzyskanie Konstantynopola powiodło się w 1261 r., a dokonały tego oddziały cesarza nicejskiego Michała VIII Paleologa. Granice państwa jednak kurczyły się. Wojny domowe toczone w Bizancjum na początku XIV w. ośmieliły Serbów, którzy, pod przywództwem króla Stefana Urosza IV Duszana oderwali od Bizancjum ponad połowę jego terytorium (w tym  Epir, Tesalię i okolice Salonik), niemal podwajając obszar swego państwa.

W 1354 r., po trzęsieniu ziemi, które zniszczyło mury warowni na półwyspie Gallipoli, Turcy osmańscy wdarli się tam, zdobywając pierwszy przyczółek w Europie. Dwie dekady później cesarze bizantyńscy stali się wasalami Osmanów. Panowanie Turków osmańskich na Bałkanach potwierdziło zwycięstwo nad Serbami w bitwie na Kosowym Polu w 1389 roku.

Chaos w Imperium Osmańskim na początku XV w., związany m.in. z najazdami Mongołów, niewiele pomógł Bizancjum. Cesarze apelowali do Zachodu o pomoc. Papież rozważał przysłanie posiłków tylko w zamian za unię Kościoła prawosławnego z Rzymem. Nie zgodzono się na to, ponieważ prawosławne ludność oraz kler żywiły zbyt dużą niechęć do łacinników. W 1439 r. cesarz Jan VIII Paleolog uznał władzę papieża. Na apele o obronę chrześcijaństwa przybyli z Europy najemnicy, jednak większość zachodnich władców pozostała obojętna.

Dnia 2 kwietnia 1453 r. 80 tys. armia Imperium Osmańskiego rozpoczęła oblężenie Konstantynopola. Mimo desperackiej obrony, siły chrześcijan poddały się i 29 maja 1453 r. miasto upadło. Ostatni cesarz bizantyński, Konstantyn XI Paleolog, na widok wrogów na murach obronnych rzucił cesarskie insygnia władzy i ruszył do walki. Poległ, a Bizancjum przestało istnieć.

R3glMwau0COYT

Ilustracja przedstawia scenę bitwy marynarzy płynących w dwóch łodziach naprzeciwko siebie. Łódź po lewej stronie zapełniona jest sześcioma mężczyznami. Jeden z nich trzyma w ręku podłużny przedmiot, na kształt węża strażackiego lub rury, z której bucha płomień. Ogień dosięga łodzi po prawej stronie, na której znajduje się trzech marynarzy.

Postacie

Słownik

Słowa kluczowe

Bizancjum, cesarstwo, cesarz, chrześcijaństwo, Krzyżowcy, Turcy, islam w średniowieczu

Bibliografia

Wiek V‑XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.

A. Kompa, M.J. Leszka, Pierwsza chrześcijańska monarchia Europy, w: Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski A. Kompa, 1/2019, s. 12–17.

R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2009.

G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, tłum. pod kier. H. Evert‑Kappesowej, Warszawa 1967.

Świat Bizancjum, t. 1, red. C. Morrisson, tłum. A. Graboń, Kraków 2011.