Czym jest filozofia?

RQqiTSnHilSDm1
Wizerunki Platona (postać po stronie lewej z palcem skierowanym w górę) i Arystotelesa prezentowanie na malowidle ściennym Rafaela pod tytułem Szkoła Ateńska.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Słowo filozofia w najbardziej podstawowym znaczeniu oznacza „umiłowanie mądrości” (gr. philéō, miłuję; sophía, mądrość), co możemy zinterpretować jako pragnienie zgłębiania wiedzy o tym wszystkim, co istnieje. Jednak już u samych początków tej dziedziny zakres jej zagadnień podlegał nieustannym zmianom. W wyniku tych przekształceń w obrębie filozofii powstało wiele dyscyplin, takich jak chociażby: ontologia, epistemologia, etyka, aksjologiaaksjologiaaksjologia, estetyka itp. Pierwsi filozofowie, przedstawiciele szkoły milezyjskiejszkoła milezyjskaszkoły milezyjskiej, Tales, Anaksymander i Anaksymenes, poprzez obserwację zmiennych zjawisk w przyrodzie, starali się odkryć ich pierwszą przyczynę, archéarchéarché. Platon w swojej słynnej Akademii uczył zainteresowanych jego naukami, czym jest świat idei, bytów doskonałych i niezmiennych, które poznajemy za pomocą intelektu, a także o ich odmienności od bytów poznawalnych za pomocą zmysłów.

Zupełnie inny kierunek rozważań zaproponował René Descartes, w języku polskim nazywany Kartezjuszem, często określany mianem „ojca filozofii nowożytnej”. Francuski myśliciel, rozwijający swoją filozofię w XVII w., postanowił wyznaczyć nowe zagadnienia filozoficzne. Kartezjusz jest autorem słynnej formuły Cogito ergo sum, którą tłumaczymy z języka łacińskiego jako „Myślę, więc jestem”.

RuxcyFBs09vpL
René Descartes (1596–1650).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Twierdzenie Kartezjusza stało się dla niego punktem wyjścia dla określenia granic ludzkiego poznania, umożliwiając mu tym samym wyznaczenie podstaw wiedzy naukowej. Jak widzisz, filozofia stanowi pojemną dziedzinę, bogatą w różnego rodzaju zagadnienia, które można rozpatrywać na wiele sposobów.

Wybrane zagadnienia filozofii współczesnej

R1UroCHnVrfJG1
Paul Crutzen, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii (1995).
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Jednym z głównych globalnych problemów, poruszanych zarówno w obrębie nauki, sztuki, jak i filozofii, jest zagadnienie znaczenia wpływu ludzkiej działalności na zmiany klimatyczne. Paul Crutzen, chemik atmosfery, zaproponował, aby wyznaczyć nową epokę geologiczną, w której człowiek stanowi dominujący czynnik kształtujący Ziemię oraz obecne na niej życie w postaci współistnienia wielości gatunków.

Naukowiec określał nową epokę mianem antropocenu (pierwszy człon terminu wywodzi się z greckiego ánthrōpos i oznacza człowieka).

W odniesieniu do nowego terminu zaproponowanego przez Paula Crutzena filozofka i biolożka Donna Haraway rozważa zagadnienie powiązania zmian klimatycznych z działalnością człowieka i jej wpływem na bioróżnorodność. Jak zauważa myślicielka, aktualnie dokonujące się zmiany środowiskowe wiążą się ściśle z kolejnym w historii Planety wielkim wymieraniem gatunków.

R1IQN6rEYBp001
Donna Haraway: filozofka feministyczna, biolożka.
Źródło: licencja: CC BY-SA 2.0.

Filozofka proponuje wprowadzenie pojęcia gatunków stowarzyszonych, które ma skłaniać nas do rozważenia powiązań zachodzących pomiędzy różnymi gatunkami zwierząt, roślin, mikroorganizmów rozumianymi jako złożone ekosystemy. Haraway stara się ukazać, w jaki sposób ludzkie życie na Ziemi jest ściśle sprzężone z aktywnością innych, nie‑ludzkich stworzeń bytujących na naszej planecie. Badaczka zasłynęła również z rozważań dotyczących figury cyborga, za pomocą której filozofka pragnęła wykazać, w jaki sposób technologia stanowi część nas samych. Jak pisze Haraway:

Donna Haraway Manifest gatunków stowarzyszonych

Opowiadając o kohabitacji, koewolucji i ucieleśnionej międzygatunkowej solidarności, stawiam pytanie o to, która z dwóch zestawionych ze sobą figur – cyborga, czy gatunków stowarzyszonych – może owocniej zainspirować znośną politykę i ontologię dla współczesnych światów życia. [...] Zarówno cyborgi, jak i gatunki stowarzyszone gromadzą razem to, co ludzkie i nie‑ludzkie, organiczność i technologię, węgiel i krzem, wolność i strukturę, historię i mit, bogatych i biednych, władzę i podmiot, różnorodność i zubożenie, nowoczesność oraz naturę i kulturę – na różne nieoczekiwane sposoby.

fil1 Źródło: Donna Haraway, Manifest gatunków stowarzyszonych, [w:] Teorie wywrotowe. Antologia przekładów, red. A. Gajewska, tłum. J. Bednarek, Poznań 2012, s. 243–244.
RhNyF9S7MzpLx1
Rosi Braidotti.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Feministyczna filozofka Rosi Braidotti zajmuje się zagadnieniem wzajemnego wpływu różnych czynników składających się na ogół tego, co nazywamy planetą Ziemia. Myślicielka rozważa współdziałanie ludzkiej aktywności z tym, co nie‑ludzkie w postaci zwierząt, roślin, mikroorganizmów, rzeczy, a także zjawisk klimatycznych i geologicznych. Dokonujące się przekształcenia powiązanych ze sobą zjawisk i istnień filozofka nazywa procesami stawania się. W tym kontekście Braidotti zastanawia się nad sprzężonymi przeistoczeniami, zachodzącymi pomiędzy ludzkimi i nie‑ludzkimi przejawami życia na naszej planecie, które filozofka ogółem określa jako stawanie‑się‑ziemią. Filozofka rozpatruje m.in. zmiany klimatyczne (mające wpływ na zasoby wody pitnej, a także wyrażające nieustające formowanie się krajobrazu Ziemi) i ich powiązanie z przeistaczaniem się populacji różnych gatunków. W swojej książce pt. Po człowieku filozofka pisze:

Rosi Braidotti Po człowieku

W epoce antropocenu fenomen znany jako „geomorfizm” jest zazwyczaj oddawany w negatywnych kategoriach jako kryzys środowiskowy, zmiana klimatu i ekologiczna trwałość. Jednakże istnieje również jego bardziej pozytywny wymiar, związany z rekonfiguracją relacji z naszym złożonym środowiskiem zamieszkania (habitat), które zwykliśmy nazywać naturą. Ziemski lub planetarny wymiar kwestii środowiskowej rzeczywistości jest zupełnie unikalnym problemem. W pewnym sensie przenika on wszystkie inne problemy, jak długo Ziemia jest naszym wspólnym punktem odniesienia. Jest to „otoczenie” nas wszystkich, ludzkich i nie‑ludzkich mieszkańców tej szczególnej planety, w tej konkretnej epoce.

fil2 Źródło: Rosi Braidotti, Po człowieku, tłum. J. Bednarek, A. Kowalczyk, Warszawa 2014, s. 172.
Ruke08SZrlT9c1
Bruno Latour w 2015 r.
Źródło: G. Garitan, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Francuski myśliciel Bruno Latour współtworzy system filozoficzny określany mianem teorii aktora‑sieci (ang. actor‑network theory), która umożliwia analizy wzajemnych wpływów różnego rodzaju aktorów, czy też aktantów, czyli czynników, które, ze względu na swoje powiązania, stanowią sieci powiązań.

Stanowisko rozwijane przez badacza umożliwia nam „śledzenie poczynań” takich obiektów, jak np. plastik, którego masowe rozprzestrzenianie stanowi jeden z ważnych globalnych problemów. Masowo powstające tworzywa sztuczne są aktualnie obecne niemal w każdym zakątku Ziemi. Obecność plastiku wpływa niekorzystnie na różnego rodzaju ekosystemy składające się z wielu organizmów, powodując ich obumieranie.

R17g8B30DZabh1
Jednym z tematów dyskutowanych w obrębie zagadnienia antropocenu jest negatywny wpływ plastiku i jego rozprzestrzeniania się za sprawą ludzkiej działalności w postaci masowej konsumpcji dóbr i globalnego transportu.
Źródło: Pxhere, domena publiczna.

Słownik

aksjologia
aksjologia

(gr. aksios – godny, cenny + logos – słowo, nauka) nauka o wartościach i o kryteriach wartościowania; też: konkretny system wartości

arché
arché

(gr. arché – początek, tworzywo, zasada) termin wprowadzony do filozofii najprawdopodobniej przez Anaksymandra z Miletu, oznaczający źródło, początek, pratworzywo, przyczynę (głównie materialną) całości bytu, budulec rzeczywistości, a jednocześnie niezmienną zasadę (naturę) istnienia; wokół problemu arché koncentrował się początkowy okres rozwoju starożytnej filozofii greckiej, od Talesa do Arystotelesa

szkoła milezyjska
szkoła milezyjska

działająca w VI w. p.n.e. w Milecie grupa filozofów przedsokratejskich, m.in. Tales, Anaksymander i Anaksymenes; głównym obszarem zainteresowań jej przedstawicieli były rozważania dotyczące pierwszej zasady