Czy wiesz, czym jest wieś? Geografowie różnie definiują to pojęcie. W myśl definicji Marii Kiełczewskiej‑Zaleskiej wsią nazywamy osadę, w której ludność zajmuje się uprawą roli lub chowem zwierząt, natomiast według Danieli Szymańskiej wieś tworzy zbiorowisko ludzi lub osiedla z przynależnymi gruntami. Z kolei Jan Turowski, definiując wieś, ma na myśli społeczność lokalną, której funkcję produkcyjną uzupełnia funkcja rodziny i czyni to w sposób jednolity z zachowaniem kontroli społecznej.

Układ przestrzenny wsiwieśwsi w Polsce ustala się na podstawie rozmieszczenia gospodarstwgospodarstwo rolnegospodarstw oraz ich położenia w stosunku do gruntów ornych i dróg. To zróżnicowanie wynika z uwarunkowań przyrodniczych i historycznych związanych z panującymi stosunkami ekonomicznymi i społecznymi. W XX w. wsie zostały bardzo przekształcone. Wsie o układzie placowym (okolnice i owalnice) zakładano już w średniowieczu, miały one charakter obronny. Uległy ogromnym przekształceniom, czego dowodem są niektóre centralne części wsi zachodniej Polski: na Śląsku, w Wielkopolsce i na Pomorzu.

RBTrzPVC3B9qc

Na zdjęciu z lotu ptaka widoczny jest krajobraz wiejski. Po przekątnej zdjęcia przepływa rzeka, która ma nieregularny, falisty kształt. Dookoła niej skupione są drzewa, z prawej i z lewej strony otaczają rzekę brązowe i zielone pola. W dalszej perspektywie widać połać lasu oraz drogę, którą z obu stron otaczają zabudowania wsi.

Typy osadnictwa wiejskiego

Ron54SSydiwPn

Schemat przedstawia rodzaj zabudowań wiejskich, jakim jest okolnica. Wieś skupiona jest na planie okręgu. Posiada jedno wejście i zwartą zabudowę wyobrażoną jako czerwone prostokąty dookoła tego okręgu. Miała ona funkcje obronne.

RI6VXenEpM0VG

Schemat przedstawia rodzaj zabudowań wiejskich, jakim jest owalnica. Jest to wieś placowa o charakterze wsi obronnej; zagrody w postaci czerwonych prostokątów otaczają owalny (wrzecionowaty) plac ze stawem lub studnią, do którego dochodzą dwie drogi dojazdowe na dwóch krańcach placu.

RoCvFTZ1ka1K0

Schemat przedstawia rodzaj zabudowań wiejskich, jakim jest ulicówka. Jest to wieś typu jednodrożnego, w której zabudowa w postacie czerwonych prostokątów rozciąga się po obu stronach jednej drogi; występuje w niej regularny układ wąskich pól uprawnych.

R12gm6xf0UW3v

Schemat przedstawia rodzaj zabudowań wiejskich, jakim jest widlica. Jest to wieś o zwartej zabudowie wyobrażonej jako czerwone prostokąty, ciągnącej się wzdłuż dwóch lub trzech dróg, które rozwidlają się w miarę odchodzenia od głównej drogi, tworząc kształt zbliżony do litery „V”.

RUQkfaEcvhWWe

Schemat przedstawia rodzaj zabudowań wiejskich, jakim jest rzędówka. Jest to wieś, której zabudowania w postaci czerwonych prostokątów znajdują się tylko po jednej stronie drogi, natomiast po drugiej stronie leżą najczęściej szerokie, prostopadłe pola uprawne.

RPLvHETElJ8q6

Schemat przedstawia rodzaj zabudowań wiejskich, jakim jest wielodrożnica. Jest to wieś o zwartej zabudowie rozciągającej się wzdłuż kilku dróg o nieregularnym przebiegu, drogi biegnące w rożnych kierunkach spotykają się w centralnej części wsi.

RlGYFgOlFosmW

Schemat przedstawia rodzaj zabudowań wiejskich, jakim jest szeregówka – wieś o zwartej zabudowie w postaci czerwonych kwadratów wzdłuż dróg odchodzących od drogi głównej.

R12QpizCIhL3r

Schemat przedstawia rodzaj zabudowań wiejskich, jakim jest łańcuchówka. To wieś o luźnej, nieregularnej zabudowie po obu stronach drogi. Domy w postaci czerwonych prostokątów występują na przemian po obu stronach drogi.

Osadnictwo wiejskie można także podzielić na skupione i rozproszone. Wsie skupione mogą przybierać – zależnie od gęstości zaludnienia i charakteru sieci osadniczej – różne wielkości: małe, średnie oraz duże (co najmniej tysiąc mieszkańców). Osadnictwo rozproszone natomiast jest związane z wyspecjalizowaną produkcją rolną i często prowadzi do wyparcia wsi skupionych. Może się ono charakteryzować: układem blokowym, układem liniowym (pasmowym) lub układem nieregularnym.

Do czynników naturalnych i społeczno‑gospodarczych wpływających na rozwój układów osadniczych i typów wsi należą:

• położenie wsi w układzie osadniczym (lokalizacja w terenie, rozmieszczenie i gęstość osiedli),

• układ gruntów, układ komunikacyjny, granice wsi,

• rozplanowanie osiedla wiejskiego (rozmieszczenie i zaplanowanie zagród, stopień zwartości zabudowy, kształt ulic i placów),

• cechy zabudowy (forma, funkcja, materiał, czas budowy).

Wsie spółdzielcze i państwowe powstały w okresie socjalizmu w trakcie tworzenia PGR‑ów i spółdzielni produkcyjnych obok istniejącej zabudowy jednorodzinnej na Ziemiach Odzyskanych Polski północnej i zachodniej. W sąsiedztwie zabudowań służących produkcji rolnej, budynków administracji oraz rolnych zakładów usługowych wybudowano wielorodzinne budynki, tworzące często osiedla mieszkaniowe dla pracowników PGR‑ów; upadek PGR‑ów doprowadził do znacznych przekształceń wielu tego typu wsi. Rozplanowanie wsi wpłynęło w okresie późniejszym na historyczne typy rozplanowania i wynikający z tego w czasie późniejszym podział osadnictwa wiejskiego.

Wsie przemysłowe powstałe w sąsiedztwie zakładów przemysłowych charakteryzują się zabudową wielorodzinną przeznaczoną dla pracowników, tworzącą niekiedy osiedla mieszkaniowe; takie wsie spotykane są na obszarach uprzemysłowionych, np. na Górnym Śląsku, Wyżynie Kielecko‑Sandomierskiej, w Sudetach.

W obecnych czasach w wielu miejscach następuje proces urbanizacji wsi (upodabniania do miasta). Tam, gdzie zanika dominująca funkcja rolnicza, pojawiają się strefy handlowe (np. wielkie centra handlowe), przemysłowo‑handlowe (oprócz centr handlowych także wielkie zakłady produkcyjne) oraz sportowo‑rekreacyjne (np. wielkie stadiony). Inwestycje na obszarach wiejskich mają duży wpływ na degradację środowiska. Zostają niszczone ekosystemy, zajmowane są tereny rolne. Bardziej zamożni mieszkańcy wsi swoją większą konsumpcją powodują wzrost ilości odpadów komunalnych oraz ścieków. Zakłady produkcyjne determinują wzrost poziomu hałasu, a nowe budynki w znacznym stopniu wpływają na zmiany krajobrazu.

Dość popularnym zjawiskiem jest przebudowa wsi rolniczych na letniskowe. Dobrym przykładem mogą być Karwieńskie Błota, nadmorska miejscowość letniskowa, w której zachowano układ osady typu holenderskiego.

R11i20EpfZU42

Zdjęcie satelitarne przedstawia układ przestrzenny wsi Karwieńskie Błota. Wieś położona jest nad morzem. Od plaży oddziela ją pasmo lasu. Teren znajdujący się bardziej w głąb lądu podzielony jest na długie, wąskie prostokąty. Na nich w niektórych miejscach znajdują się pola i łąki, a wzdłuż drogi równoległej do morza są regularnie wiejskie zabudowania.

RPXzVHpyYniCT

Zdjęcie przedstawia domek letniskowy we wsi Karwieńskie Błota. Domek jest biały, ma na elewacji brązowe, proste oraz ukośne belki. Okna zamykane są okiennicami, a dach pokryty jest strzechą. Otacza go gęsta roślinność – trawa, krzewy oraz drzewa liściaste.

Do współczesnych zagrożeń krajobrazu na obszarach osadnictwa wiejskiego należą:

• deformacja historycznego rozplanowania wsi, zarówno w wyniku niekontrolowanego rozwoju przestrzennego, jak również złych decyzji planistycznych,

• żywiołowe rozpraszanie zabudowy mieszkaniowej (indywidualna zabudowa samotnicza, indywidualna parcelacja, osiedla deweloperskie),

• „dywanowa” zabudowa mieszkaniowa.

Rkd3z75korv1n

Zdjęcie przedstawia Tymbark – wieś przemysłową. Na pierwszym planie widoczne jest łąka, którą od wsi oddziela pas gęstych drzew. Za nimi znajduje się osiedle ludzkie z gęstymi zabudowaniami z czerwonymi i szarymi dachami. W tle widać niewysoką górę porośniętą gęstym lasem.

Historia rozwoju form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich

1. Wieś wczesnofeudalna (VI–XIII wiek) – niewielkie osady uzależnione od warunków naturalnych (dostęp do wody, klimat); różne kształty osad: okolnice, małe owalnice, wielodrożne, rozproszone; granice wsi pomieszane; osady zakładane planowo, a także samorzutne; gospodarka wypaleniskowa, w późniejszym czasie system orny.

2. Wieś średniowieczna (XIII–XIV wiek) – kolonizacja na prawie niemieckim, dynamiczny rozwój osadnictwa wiejskiego; bardziej regularne rozplanowanie: ulicówki, wsie polowe, owalnice; trójpolówka jako nowy system upraw; regularny układ pól: łanowy i niwowy; stałe granice wsi.

3. Wieś folwarku pańszczyźnianego (XV–XVI wiek) – wzrost pańszczyzny i większe zróżnicowanie gospodarki wsi; rozwój osad przemysłowych oraz osadnictwa puszczańskiego; zwiększenie zasięgu osadnictwa o nowe wsie w pustkach i karczunkach; wymieszanie gruntów folwarcznych i chłopskich.

4. Późnofeudalne osadnictwo (XVI–XVIII wiek) – zubożenie wsi i jeszcze większy wzrost pańszczyzny; zasięg osadnictwa rozszerzony o tereny do tej pory niezagospodarowane, np. tereny górskie, wyżynne, leśne; wiele setek nowych wsi przemysłowych i rolniczych; stały wzrost folwarków i ziemii folwarcznej; zabieranie ziemi chłopskiej (rugi).

5. Wieś okresu kapitalizmu (XIX–XX wiek) – zwiększony udział państwa w kształtowaniu osadnictwa (kolonizacja); wzrost liczby ludności wsi; rozwój folwarków, w późniejszym okresie ich kryzys; udoskonalanie gospodarki (nowe maszyny rolnicze, uprawy).

6. Wieś okresu socjalizmu (po II wojnie światowej) – reforma rolna 1944 roku (PKWN) – upaństwowienie i parcelacja majątków, wdrożona została także koncepcja planistyczna osiedla uspołecznionego – podział funkcjonalny na ośrodek mieszkalny, ośrodek społeczny i ośrodek produkcyjny; obok migracji ludności na Ziemie Odzyskane (w ciągu kilku lat ok. 500 tys. rodzin na ok. 4 mln ha gruntów rolnych) – akcja „Wisła” (1947–1950), ponadto od 1956 roku intensywny, niekontrolowany indywidualny ruch budowlany, który doprowadził do zniekształcenia historycznych kształtów wsi.

7. Wieś współczesna.

Słownik