Przeczytaj
Plan batymetryczny i etapy jego powstawania
Sporządzenie planu batymetrycznego wymaga przeprowadzenia pomiarów batymetrycznych (głębokości) w ściśle określonych ciągach pomiarowych rozmieszczonych równomiernie w obrębie jeziora. Pomiary głębokości prowadzone są za pomocą sondy ciężarkowej (dawniej) oraz echosond umieszczonych na jednostkach pływających (współcześnie). Rezultaty pomiarów batymetrycznych oraz przebiegu linii brzegowej są podstawą do wykonania planów batymetrycznych. Umieszczone w układzie współrzędnych punkty pomiaru głębokości są następnie interpolowane, tzn. wykreśla się izolinie jednakowej głębokości, czyli izobatyizobaty. Punktem odniesienia dla izobat jest poziom zwierciadła wody jeziora, dla którego przyjmuje się wartość 0 m. Jednocześnie ustala się dla linii brzegowej wartość wysokości bezwzględnej w metrach n.p.m. Izobaty wyznacza się z reguły co 1 m w jeziorach o maksymalnej głębokości nieprzekraczającej 10 m. Poniżej tej głębokości izobaty mogą być wyrysowywane z mniejszym skokiem, np. co 5 lub 10 m. Na każdym planie zaznacza się punkt maksymalnej głębokości jeziora, a także inne punkty głębokościowe w charakterystycznych miejscach jeziora.
Elementy mis jeziornych
Znajomość planu batymetrycznego pozwala na wyróżnienie elementów morfometrycznych misy jeziora:
akwen lub basen – duży fragment jeziora stanowiący oddzielną część misy,
progi – wypłycenia oddzielające akweny (baseny),
głęboczki – najgłębsze miejsca w jeziorze występujące w wyraźnie zaznaczonym zagłębieniu o charakterze lejka,
ploso – najgłębsze miejsce w jeziorze lub basenie o płaskim, rozległym charakterze.
Linia brzegowa jeziora o różnym stopniu krętości tworzy półwyspy i zatoki, a także wyspy. W morfologii dna wydziela się ponadto strefę przybrzeżną, tzw. litorallitoral, następnie stok misy jeziora kończący się w głęboczku lub w płaskim i rozległym plosie.
Typy mis jeziornych
Najbardziej rozbudowana klasyfikacja mis jezior występujących na kuli ziemskiej w różnych strefach klimatycznych obejmuje 76 typów. W Polsce liczba rodzajów genetycznych jezior jest zdecydowanie mniejsza. Wyróżnia się ok. 20 typów, przy czym określenie typu jeziora dokonywane jest poprzez ocenę typu genetycznego misy jeziornej. Najliczniejszą grupę zarówno pod względem typów, jak i liczebności stanowią jeziora, których geneza związana jest z wszechstronną działalnością lądolodu skandynawskiego w okresie plejstocenu. W holocenie zasięg procesów kształtujących misy jezior był znacznie mniejszy i obejmował m.in. strefę wybrzeża Bałtyku, doliny rzeczne czy też fragmenty obszarów wydmowych. Należy podkreślić, że niektóre misy jezior mają złożoną genezę, czyli są poligenetyczne.
Najważniejsze typy mis jezior w Polsce
Misy jezior uformowane w okresie plejstocenu
Misy jezior utworzone w okresie holocenu
Jeziora górskie
Występują w Polsce w Tatrach i Karkonoszach. Są to 2 typy:
jeziora cyrkowe (karowe) – wypełniają dawne pola firnowe, otoczone stromymi stokami górskimi. W kierunku doliny ograniczone są progiem skalnym uniemożliwiającym odpływ wody. Przykładem jest Czarny Staw nad Morskim Okiem oraz Mały i Wielki Staw w Karkonoszach;
jeziora morenowe – misy powstały w wyniku zatarasowania doliny polodowcowej przez wały moren czołowych (np. Morskie Oko) lub moren bocznych (np. Smreczyński Staw).
Największe jeziora górskie mają owalny kształt, strome stoki misy i znaczne głębokości przekraczające 50 m.
W Polsce występują unikatowe jeziora, których geneza mis związana jest z nagłym i gwałtownym zjawiskiem.
Jeziora meteorytowe – położone w północnej części Poznania na Górze Moraskiej. Zagłębienia powstały w wyniku uderzenia meteorytu. Największe z nich ma średnicę 80 m i głębokość maksymalną 3 m. Badania miąższości osadów wypełniających dno zagłębienia meteorytowego wykazały, że ich pierwotna głębokość była o kilka metrów większa od obecnej.
Jezioro eksplozywne – jedynym przykładem jest jezioro Tobellus położone w pobliżu mostów w Stańczykach na Pojezierzu Suwalskim. W wyniku wyładowania atmosferycznego, które uderzyło w taflę wody, nastąpiła eksplozja metanu zgromadzonego w osadach dennych, doprowadzająca do powstania nowej misy przypominającej krater wulkaniczny o głębokości ok. 13 m.
Kryptodepresja w Polsce – dna niektórych jezior w Polsce położone są poniżej średniego poziomu morza. Jeziorem o największej wartości krytopodepresji w Polsce jest Miedwie (-29,7 m). Najdalej położonym od Morza Bałtyckiego (ok. 180 km) jeziorem z kryptodepresją jest Jezioro Śremskie (-5,7 m), leżące na wschód od miasta Międzychód.
Słownik
linia łącząca punkty dna zbiornika wodnego (morza, jeziora, rzeki) o jednakowej głębokości względem przyjętego poziomu odniesienia
strefa płytkiej wody, strefa nerytyczna, przybrzeżna, dobrze prześwietlona strefa wód i pas dna, do ok. 200 m w głąb morza (zależnie od pływów morskich i przyboju), w jeziorach do krańca ławicy przybrzeżnej