Przeczytaj
Plan batymetryczny i etapy jego powstawania
Sporządzenie planu batymetrycznego wymaga przeprowadzenia pomiarów batymetrycznych (głębokości) w ściśle określonych ciągach pomiarowych rozmieszczonych równomiernie w obrębie jeziora. Pomiary głębokości prowadzone są za pomocą sondy ciężarkowej (dawniej) oraz echosond umieszczonych na jednostkach pływających (współcześnie). Rezultaty pomiarów batymetrycznych oraz przebiegu linii brzegowej są podstawą do wykonania planów batymetrycznych. Umieszczone w układzie współrzędnych punkty pomiaru głębokości są następnie interpolowane, tzn. wykreśla się izolinie jednakowej głębokości, czyli izobatyizobaty. Punktem odniesienia dla izobat jest poziom zwierciadła wody jeziora, dla którego przyjmuje się wartość 0 m. Jednocześnie ustala się dla linii brzegowej wartość wysokości bezwzględnej w metrach n.p.m. Izobaty wyznacza się z reguły co 1 m w jeziorach o maksymalnej głębokości nieprzekraczającej 10 m. Poniżej tej głębokości izobaty mogą być wyrysowywane z mniejszym skokiem, np. co 5 lub 10 m. Na każdym planie zaznacza się punkt maksymalnej głębokości jeziora, a także inne punkty głębokościowe w charakterystycznych miejscach jeziora.
Elementy mis jeziornych
Znajomość planu batymetrycznego pozwala na wyróżnienie elementów morfometrycznych misy jeziora:
akwen lub basen – duży fragment jeziora stanowiący oddzielną część misy,
progi – wypłycenia oddzielające akweny (baseny),
głęboczki – najgłębsze miejsca w jeziorze występujące w wyraźnie zaznaczonym zagłębieniu o charakterze lejka,
ploso – najgłębsze miejsce w jeziorze lub basenie o płaskim, rozległym charakterze.
Linia brzegowa jeziora o różnym stopniu krętości tworzy półwyspy i zatoki, a także wyspy. W morfologii dna wydziela się ponadto strefę przybrzeżną, tzw. litorallitoral, następnie stok misy jeziora kończący się w głęboczku lub w płaskim i rozległym plosie.
Typy mis jeziornych
Najbardziej rozbudowana klasyfikacja mis jezior występujących na kuli ziemskiej w różnych strefach klimatycznych obejmuje 76 typów. W Polsce liczba rodzajów genetycznych jezior jest zdecydowanie mniejsza. Wyróżnia się ok. 20 typów, przy czym określenie typu jeziora dokonywane jest poprzez ocenę typu genetycznego misy jeziornej. Najliczniejszą grupę zarówno pod względem typów, jak i liczebności stanowią jeziora, których geneza związana jest z wszechstronną działalnością lądolodu skandynawskiego w okresie plejstocenu. W holocenie zasięg procesów kształtujących misy jezior był znacznie mniejszy i obejmował m.in. strefę wybrzeża Bałtyku, doliny rzeczne czy też fragmenty obszarów wydmowych. Należy podkreślić, że niektóre misy jezior mają złożoną genezę, czyli są poligenetyczne.
Najważniejsze typy mis jezior w Polsce
Misy jezior uformowane w okresie plejstocenu
Rynnowe
Najpowszechniejszy typ występujący na obszarze ostatniego zlodowacenia; jeziora są silnie wydłużone, posiadają często znaczne głębokości, występują w nich podwodne progi. Najczęściej dłuższa oś jeziora ma najogólniej przebieg południkowy, choć spotykane są również jeziora rynnowe o kierunku równoleżnikowym (np. jeziora w okolicy Augustowa), a także jeziora występujące w krzyżujących się rynnach polodowcowych (np. Wdzydze, Drawsko). Jeziora rynnowe często występują w ciągach, wyznaczając pierwotny zasięg rynny (np. rynny jezior: Kórnickiego, Raduńskiego, Ostrzyckiego, Łagowskiego).
Jeziora moreny dennej
Z reguły zajmują dużą powierzchnię i mają urozmaiconą linię brzegową, tworzącą półwyspy, zatoki, czasami oddzielne baseny. Konfiguracja dna nierównomierna, z licznymi wypłyceniami, a także wyspami. Do największych jezior tego typu zalicza się Niegocin, Wielimie, Śniardwy.
Jeziora moreny czołowej
Misy utworzone zostały po wytopieniu się brył martwego lodu zalegających między wzgórzami i pagórkami moren czołowych. Konfiguracja dna jest zróżnicowana, a głębokości niewielkie. Brzegi jezior są niesymetryczne.
Jeziora kotły (kociołki)
Charakteryzują się niewielką powierzchnią i często znaczną głębokością, dochodzącą nawet do 50 m. Bardzo często są bezodpływowe. Stożkowy kształt misy powoduje, ze strefa litoralu jest wąska, a stoki stromo nachylone. Z reguły mają owalny kształt. Przyjmuje się, że ich misy powstały w wyniku wytapiania się dużych brył martwego lodu lub w wyniku eworsyjnej działalności wód spływających z dużej wysokości z powierzchni lądolodu.
Jeziora sandrowe
Misy powstały w zagłębieniach konserwowanych bryłami martwego lodu w obrębie tworzących się sandrów na przedpolu lądolodu. Są to jeziora o znacznych powierzchniach, jednak najczęściej płytkie, do kilku metrów głębokości.
Jeziora przyozowe i drumlinowe
Wypełniają podłużne zagłębienia utworzone podczas formowania się ozów i drumlinów. Są z reguły płytkie i niewielkie i w związku z tym znacznie zatorfione.
Oczka polodowcowe
Niewielkie (do 1 ha powierzchni) jeziorka powstałe poprzez zalanie zagłębień wytopiskowych, najczęściej występujących na obszarach wysoczyzn morenowych. Mają kolisty kształt i głębokości maksymalne do 3 metrów. Liczba tych niewielkich zbiorników polodowcowych przekracza 80 tysięcy. Zbiorniki mogą okresowo wysychać.
Misy jezior utworzone w okresie holocenu
Jeziora zakolowe
Położone są w dolinach większych rzek i są pozostałością po ich dawnych, meandrujących korytach. Mają w związku z tym wydłużony i czasami łukowaty kształt. Głębokości są nieznaczne, a maksymalne przegłębienie znajduje się w pobliżu brzegu wklęsłego. Powszechnie nazywane są starorzeczami, które w dolinie Wisły noszą regionalną nazwę wiśliska, Warty – warciska, a Bugu – bużyska.
Jeziora śródwydmowe
Ich występowanie ograniczone jest do pól wydmowych. Powstają w nieckach deflacyjnych oraz między wałami wydmowymi w wyniku zatamowania odpływu płytko zalegających wód gruntowych przez przesuwającą się wydmę.
Jeziora krasowe
Misy jeziora powstają poprzez stopniowe rozpuszczanie i zapadanie się podłoża wapiennego lub gipsowego. Proces ten powoduje, że jezioro ma owalny obwód, a misa przyjmuje kształt stożka z centralnie położoną maksymalną głębokością, która może dochodzić do 30 m. Do tego typu należy jezioro Krasne na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim.
Jeziora deltowe
Przykładem mogą być dwa duże jeziora: Drużno i Dąbie. Pierwsze z nich położone jest w delcie Wisły, drugie powstało po odcięciu przez deltę rzeki Iny dawnej zatoki Zalewu Szczecińskiego. Tego typu jeziora są płytkie i w znacznym stopniu zarastające.
Jeziora przybrzeżne
Powstają w wyniku odcięcia zatok morskich przez mierzeję tworzącą się w wyniku depozycji materiału piaszczystego przez prądy przybrzeżne i fale. Mierzeje utrwalone zostały następnie przez nasuwające się wydmy nadmorskie. Brzegi jezior są płaskie i bagniste. Dno misy wypełniają miąższe osady, dlatego ich głębokości nie przekraczają 6 metrów. Wąskimi przesmykami połączone są z Bałtykiem, który umożliwia wlewy słonych wód morskich.
Jeziora o poligenetycznym założeniu mis
Powstanie jeziora jest efektem działalności różnych procesów formujących misę jeziorną. Jako przykłady jezior poligenetycznych podawane są w literaturze jeziora Łebsko, Gardno i Jamno. Wymienione jeziora mają założenia polodowcowe. W pierwotnym dnie widoczny jest zarys rynien, które poprzez stopniowe tworzenie się mierzei zostały zatarasowane i następnie zalane wodami rzek.
Jeziora górskie
Występują w Polsce w Tatrach i Karkonoszach. Są to 2 typy:
jeziora cyrkowe (karowe) – wypełniają dawne pola firnowe, otoczone stromymi stokami górskimi. W kierunku doliny ograniczone są progiem skalnym uniemożliwiającym odpływ wody. Przykładem jest Czarny Staw nad Morskim Okiem oraz Mały i Wielki Staw w Karkonoszach;
jeziora morenowe – misy powstały w wyniku zatarasowania doliny polodowcowej przez wały moren czołowych (np. Morskie Oko) lub moren bocznych (np. Smreczyński Staw).
Największe jeziora górskie mają owalny kształt, strome stoki misy i znaczne głębokości przekraczające 50 m.
W Polsce występują unikatowe jeziora, których geneza mis związana jest z nagłym i gwałtownym zjawiskiem.
Jeziora meteorytowe – położone w północnej części Poznania na Górze Moraskiej. Zagłębienia powstały w wyniku uderzenia meteorytu. Największe z nich ma średnicę 80 m i głębokość maksymalną 3 m. Badania miąższości osadów wypełniających dno zagłębienia meteorytowego wykazały, że ich pierwotna głębokość była o kilka metrów większa od obecnej.
Jezioro eksplozywne – jedynym przykładem jest jezioro Tobellus położone w pobliżu mostów w Stańczykach na Pojezierzu Suwalskim. W wyniku wyładowania atmosferycznego, które uderzyło w taflę wody, nastąpiła eksplozja metanu zgromadzonego w osadach dennych, doprowadzająca do powstania nowej misy przypominającej krater wulkaniczny o głębokości ok. 13 m.
Kryptodepresja w Polsce – dna niektórych jezior w Polsce położone są poniżej średniego poziomu morza. Jeziorem o największej wartości krytopodepresji w Polsce jest Miedwie (-29,7 m). Najdalej położonym od Morza Bałtyckiego (ok. 180 km) jeziorem z kryptodepresją jest Jezioro Śremskie (-5,7 m), leżące na wschód od miasta Międzychód.
Słownik
linia łącząca punkty dna zbiornika wodnego (morza, jeziora, rzeki) o jednakowej głębokości względem przyjętego poziomu odniesienia
strefa płytkiej wody, strefa nerytyczna, przybrzeżna, dobrze prześwietlona strefa wód i pas dna, do ok. 200 m w głąb morza (zależnie od pływów morskich i przyboju), w jeziorach do krańca ławicy przybrzeżnej