Jednym z charakterystycznych wymiarów stosunków społecznych jest ich określona struktura, a więc forma organizacyjna, która wynika głównie z podziałów społecznych.

W socjologii przez strukturę społeczną rozumie się układ elementów traktowany jako system. W zależności od tego, jak szeroko ujmuje się strukturę społeczną i z jakiej perspektywy teoretycznej, jej elementami mogą być klasy, warstwy, grupy zawodowe – czyli makrostruktury lub mikrostruktury: rodziny, wspólnoty sąsiedzkie. Do elementów tych należą też: jednostki, pozycje i role społeczne, a także organizacje i instytucje.

Struktura społeczna

R1VvyhzzDqKD21
Integracja grupy
Źródło: domena publiczna.

Na gruncie socjologii jednym z podstawowych pojęć stosowanych w badaniu stosunków społecznych jest grupa społecznagrupa społecznagrupa społeczna. Jest to centralna kategoria pojęciowa, pozwalająca na dokonywanie odpowiednich podziałów klasyfikacyjnych w zakresie życia zbiorowego. Brak jest jednoznacznej definicji tego pojęcia. Jest ono stosowane w różny sposób przez przedstawicieli odmiennych szkół i kierunków socjologicznych. Podstawą wyróżnienia grup pozostaje w tym przypadku byt społeczny, który charakteryzuje się niejednolitą strukturą. Ta cecha bytu społecznego pozwala na dokonywanie jego podziału i wyodrębnianie poszczególnych jednostek zwanych grupami społecznymi. Ich charakter, zakres, czas funkcjonowania jest w dużym stopniu zróżnicowany. Dlatego też można mówić o tak wielkiej grupie społecznej, jaką jest ludzkość, ale także o takiej, która zawiązana została przypadkowo, zaledwie na kilka minut – jak np. grupa sąsiedzka, która rozstrzyga na klatce schodowej jakiś konkretny problem.

Rq1gtqfOj120C1
Zespół pracowników
Źródło: domena publiczna.

W swym rozwoju społeczność ludzka, przechodząc od stanu natury do bardziej zorganizowanych form, osiągała poszczególne stopnie charakteryzujące się narastaniem podziałów wewnętrznych. Można spotkać na gruncie socjologii próbę rozróżnienia pojęciowego, gdzie przez społeczność rozumie się bardziej naturalną fazę w rozwoju ludzkości, charakteryzującą się niższym stopniem jej organizacji, podczas gdy społeczeństwospołeczeństwospołeczeństwo wyróżnia się wyższym stopniem organizacji, przejawiającym się także w większym zaawansowaniu podziałów wewnętrznych.

Już w okresie antyku zauważono, że czynnikiem prowadzącym do wykształcania się podziałów społecznych jest fakt pojawiania się różnorodnych czynności wykonywanych w danej grupie społecznej przez poszczególnych jej członków. Tym samym dokonuje się podział pracy, a w rezultacie utrwalają się wewnętrzne podziały społeczne. W dłuższym okresie prowadziło to do zjawiska zwanego rozwarstwieniem społecznym (stratyfikacja społeczna).

W ramach danej społeczności ludzkiej pojawiały się odrębne grupy społeczne, które uzyskiwały samodzielny status. Efekty tego zjawiska w sposób istotny wpływały na charakter całej społeczności, prowadząc do instytucjonalizacji poszczególnych form życia zbiorowego. Powstawała więc i rozwijała się struktura społecznastruktura społecznastruktura społeczna.

Jednym ze sposobów opisywania występujących struktur społecznych jest próba zestawiania ich według modelu agregacyjnego. Polega to na poszukiwaniu najbardziej podstawowej, najmniejszej liczebnie grupy społecznej, a następnie wskazywanie na jej szersze formy, powstające w wyniku procesu łączenia się grup ze sobą.

R1DQhG6wMH25A1
Rodzina
Źródło: domena publiczna.

Już w starożytności zwrócono uwagę, że taką podstawową formą życia zbiorowego jest rodzina. Składa się ona z małżonków oraz przynajmniej jednego dziecka. Tak więc rodzina nie może liczyć mniej niż trzech członków. Etymologia słowa rodzina w języku polskim również wskazuje na związek tego pojęcia z procesem rodzenia. Stąd też małżeństwa bezdzietnego nie można uznać za rodzinę, ale za związek dwojga ludzi. Ponieważ w starożytnej Grecji istniał system niewolniczy, do rodziny zaliczano również niewolników. Arystoteles pisał:

RIk8LpRC5YDGq1
Arystoteles – rzeźba Lizypa
Źródło: Eric Gaba, licencja: CC BY-SA 2.5.
Arystoteles Polityka

Pełna rodzina składa się z niewolników i wolnych. Ponieważ badanie każdej rzeczy musi zacząć się najpierw od najdrobniejszej części, a pierwszymi i najdrobniejszymi częściami rodziny są pan i niewolnik, mąż i żona, ojciec i dzieci, należy wziąć pod rozwagę trzy stosunki i zbadać, czym jest w istocie każdy z nich i jak się przedstawiać powinien.

1 Źródło: Arystoteles, Polityka, dostępny w internecie: biblioteka.kijowski.pl.

Mamy więc w tym przypadku próbę ujęcia struktury społecznej, za podstawę której  myśliciele antyczni uznawali rodzinę. To przekonanie o podstawowym znaczeniu rodziny dla danej struktury społecznej przetrwało okres antyczny i zostało również zaakceptowane w epokach późniejszych, w których nadal traktowano rodzinę jako podstawową komórkę społeczną.

Badając podstawowe formy struktury społecznej – w tym przypadku rodzinę – można zauważyć, że mamy tu do czynienia z kolejnym ważnym elementem związanym z budową struktur społecznych, jakim jest więź społeczna. Jest to istotne pojęcie wskazujące na nośnik spoistości, który nadaje grupom i strukturom społecznym bardziej trwały charakter.

R1aav8EUpNCWP1
Kobieta z plemienia Masajów
Źródło: William Warby, licencja: CC BY 2.0.

Stosując metodę agregacyjną, można wyjść poza najprostszą strukturę społeczną, jaką jest rodzina, i poszukać form bardziej złożonych. Już sama rodzina może mieć formę prostą, kiedy składa się jedynie z rodziców i dzieci, lub złożoną, jeśli należą do niej inni członkowie (dziadkowie). Wtedy można mówić o rodzinie wielopokoleniowej. Jeszcze bardziej złożoną formą jest ród, czyli związek wielu rodzin (w dzisiejszej Polsce forma ta występuje rzadko, najczęściej w rodach historycznych). Kolejną strukturą wykraczającą poza rodzinę, a szerszą niż ród, jest klan. Wreszcie rozległą formą społeczną jest plemię, czyli zbiór rodów zamieszkujących wspólne terytorium, posługujących się najczęściej wspólnym językiem, związanych wspólną organizacją społeczną. Forma plemienna życia zbiorowego odgrywała i odgrywa nadal (w niektórych częściach świata, zwłaszcza na kontynencie afrykańskim) istotną rolę w procesie budowy określonych struktur społecznych, służących zabezpieczaniu interesów danej grupy. Liczba członków plemienia jest bardzo zróżnicowana i może wynosić nawet kilka milionów.

Na gruncie struktury plemiennej, najczęściej w wyniku złożonego procesu historycznego, formuje się naród. Pojmowany jest on jako zbiór plemion, które tworzą wspólną organizację polityczno‑społeczną w celu realizacji własnego interesu na danym obszarze geograficznym, na podstawie wspólnoty językowej, religijnej i kulturowej.

RAbd60bKDLQiF1
Robotnice w fabryce
Źródło: domena publiczna.

Struktury społeczne powstawały także w wyniku procesu rozwarstwienia społecznego. W ten sposób wyłoniły się warstwy i klasy społeczne, a więc grupy, których organizacja nie jest związana z kryteriami wyrastającymi na gruncie procesów agregacyjnych, ale wiążącymi się z ich miejscem w życiu zbiorowości. W społeczeństwach antycznych można wyodrębnić dwie klasy społeczne – ludzi wolnych i niewolników. W ramach tych klas występowały dalsze podziały (zwłaszcza w klasie ludzi wolnych), które wynikały z wykonywanych zawodów, zajmowania odpowiedniego miejsca w istniejącej strukturze gospodarczej, politycznej czy religijnej. Podziały te były wynikiem złożonego procesu historycznego i podlegały określonym zmianom w poszczególnych epokach rozwoju społeczeństwa ludzkiego.

Słownik

społeczeństwo
społeczeństwo

w socjologii społeczeństwem najczęściej nazywa się dużą zbiorowość społeczną, w skład której wchodzą wielostopniowe struktury i która zamieszkuje pewne terytorium, posiada własną kulturę, tożsamość oraz sieć stosunków społecznych

grupa społeczna
grupa społeczna

wyodrębniona, względnie stała, zbiorowość społeczna (która w minimalnej postaci składa się z trzech osób) mająca poczucie własnej odrębności, w tym zbiór norm i wartości, dążąca do zaspokojenia własnych potrzeb

struktura społeczna
struktura społeczna

układ elementów (segmentów) będących składową społeczeństwa, między którymi zachodzą procesy społeczne oraz występują różnego typu zależności