Jednym z charakterystycznych wymiarów stosunków społecznych jest ich określona struktura, a więc forma organizacyjna, która wynika głównie z podziałów społecznych.

W socjologii przez strukturę społeczną rozumie się układ elementów traktowany jako system. W zależności od tego, jak szeroko ujmuje się strukturę społeczną i z jakiej perspektywy teoretycznej, jej elementami mogą być klasy, warstwy, grupy zawodowe – czyli makrostruktury lub mikrostruktury: rodziny, wspólnoty sąsiedzkie. Do elementów tych należą też: jednostki, pozycje i role społeczne, a także organizacje i instytucje.

Struktura społeczna

R1VvyhzzDqKD21

Zdjęcie przedstawia cztery dłonie o różnych odcieniach skóry - od białego do brązowego. Dłonie trzymają się wzajemnie za nadgarstki, tworząc tak zwane siodełko. Pomiędzy nimi ukazany jest ziemski glob.

Na gruncie socjologii jednym z podstawowych pojęć stosowanych w badaniu stosunków społecznych jest grupa społecznagrupa społecznagrupa społeczna. Jest to centralna kategoria pojęciowa, pozwalająca na dokonywanie odpowiednich podziałów klasyfikacyjnych w zakresie życia zbiorowego. Brak jest jednoznacznej definicji tego pojęcia. Jest ono stosowane w różny sposób przez przedstawicieli odmiennych szkół i kierunków socjologicznych. Podstawą wyróżnienia grup pozostaje w tym przypadku byt społeczny, który charakteryzuje się niejednolitą strukturą. Ta cecha bytu społecznego pozwala na dokonywanie jego podziału i wyodrębnianie poszczególnych jednostek zwanych grupami społecznymi. Ich charakter, zakres, czas funkcjonowania jest w dużym stopniu zróżnicowany. Dlatego też można mówić o tak wielkiej grupie społecznej, jaką jest ludzkość, ale także o takiej, która zawiązana została przypadkowo, zaledwie na kilka minut – jak np. grupa sąsiedzka, która rozstrzyga na klatce schodowej jakiś konkretny problem.

Rq1gtqfOj120C1

Zdjęcie przedstawia grupę młodych ludzi siedzących w biurze, rozmawiających ze sobą.

W swym rozwoju społeczność ludzka, przechodząc od stanu natury do bardziej zorganizowanych form, osiągała poszczególne stopnie charakteryzujące się narastaniem podziałów wewnętrznych. Można spotkać na gruncie socjologii próbę rozróżnienia pojęciowego, gdzie przez społeczność rozumie się bardziej naturalną fazę w rozwoju ludzkości, charakteryzującą się niższym stopniem jej organizacji, podczas gdy społeczeństwospołeczeństwospołeczeństwo wyróżnia się wyższym stopniem organizacji, przejawiającym się także w większym zaawansowaniu podziałów wewnętrznych.

Już w okresie antyku zauważono, że czynnikiem prowadzącym do wykształcania się podziałów społecznych jest fakt pojawiania się różnorodnych czynności wykonywanych w danej grupie społecznej przez poszczególnych jej członków. Tym samym dokonuje się podział pracy, a w rezultacie utrwalają się wewnętrzne podziały społeczne. W dłuższym okresie prowadziło to do zjawiska zwanego rozwarstwieniem społecznym (stratyfikacja społeczna).

W ramach danej społeczności ludzkiej pojawiały się odrębne grupy społeczne, które uzyskiwały samodzielny status. Efekty tego zjawiska w sposób istotny wpływały na charakter całej społeczności, prowadząc do instytucjonalizacji poszczególnych form życia zbiorowego. Powstawała więc i rozwijała się struktura społecznastruktura społecznastruktura społeczna.

Jednym ze sposobów opisywania występujących struktur społecznych jest próba zestawiania ich według modelu agregacyjnego. Polega to na poszukiwaniu najbardziej podstawowej, najmniejszej liczebnie grupy społecznej, a następnie wskazywanie na jej szersze formy, powstające w wyniku procesu łączenia się grup ze sobą.

R1DQhG6wMH25A1

Zdjęcie przedstawia krajobraz górski. Na jednym ze skalistych szczytów siedzi czteroosobowa rodzina: rodzice i dwójka małych dzieci. Przyglądają się masywom górskim.

Już w starożytności zwrócono uwagę, że taką podstawową formą życia zbiorowego jest rodzina. Składa się ona z małżonków oraz przynajmniej jednego dziecka. Tak więc rodzina nie może liczyć mniej niż trzech członków. Etymologia słowa rodzina w języku polskim również wskazuje na związek tego pojęcia z procesem rodzenia. Stąd też małżeństwa bezdzietnego nie można uznać za rodzinę, ale za związek dwojga ludzi. Ponieważ w starożytnej Grecji istniał system niewolniczy, do rodziny zaliczano również niewolników. Arystoteles pisał:

RIk8LpRC5YDGq1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. To głowa dojrzałego mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Na czole mężczyzny widoczne są poziome zmarszczki. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Mamy więc w tym przypadku próbę ujęcia struktury społecznej, za podstawę której  myśliciele antyczni uznawali rodzinę. To przekonanie o podstawowym znaczeniu rodziny dla danej struktury społecznej przetrwało okres antyczny i zostało również zaakceptowane w epokach późniejszych, w których nadal traktowano rodzinę jako podstawową komórkę społeczną.

Badając podstawowe formy struktury społecznej – w tym przypadku rodzinę – można zauważyć, że mamy tu do czynienia z kolejnym ważnym elementem związanym z budową struktur społecznych, jakim jest więź społeczna. Jest to istotne pojęcie wskazujące na nośnik spoistości, który nadaje grupom i strukturom społecznym bardziej trwały charakter.

R1aav8EUpNCWP1

Zdjęcie przedstawia ciemnoskórą Masajkę. Kobieta ma pociągłą twarz, ogolone przy skórze włosy. W uszach ma liczne ozdoby z taśm i koralików. Na ramionach kolorową, kraciastą chustę. Na szyi dwa kolorowe naszyjniki z małych koralików.

Stosując metodę agregacyjną, można wyjść poza najprostszą strukturę społeczną, jaką jest rodzina, i poszukać form bardziej złożonych. Już sama rodzina może mieć formę prostą, kiedy składa się jedynie z rodziców i dzieci, lub złożoną, jeśli należą do niej inni członkowie (dziadkowie). Wtedy można mówić o rodzinie wielopokoleniowej. Jeszcze bardziej złożoną formą jest ród, czyli związek wielu rodzin (w dzisiejszej Polsce forma ta występuje rzadko, najczęściej w rodach historycznych). Kolejną strukturą wykraczającą poza rodzinę, a szerszą niż ród, jest klan. Wreszcie rozległą formą społeczną jest plemię, czyli zbiór rodów zamieszkujących wspólne terytorium, posługujących się najczęściej wspólnym językiem, związanych wspólną organizacją społeczną. Forma plemienna życia zbiorowego odgrywała i odgrywa nadal (w niektórych częściach świata, zwłaszcza na kontynencie afrykańskim) istotną rolę w procesie budowy określonych struktur społecznych, służących zabezpieczaniu interesów danej grupy. Liczba członków plemienia jest bardzo zróżnicowana i może wynosić nawet kilka milionów.

Na gruncie struktury plemiennej, najczęściej w wyniku złożonego procesu historycznego, formuje się naród. Pojmowany jest on jako zbiór plemion, które tworzą wspólną organizację polityczno‑społeczną w celu realizacji własnego interesu na danym obszarze geograficznym, na podstawie wspólnoty językowej, religijnej i kulturowej.

RAbd60bKDLQiF1

Zdjęcie przedstawia halę fabryczną, w której stoją duże maszyny. Przy maszynach pracują kobiety w długich sukienkach i fartuchach. Na głowach mają czepki.

Struktury społeczne powstawały także w wyniku procesu rozwarstwienia społecznego. W ten sposób wyłoniły się warstwy i klasy społeczne, a więc grupy, których organizacja nie jest związana z kryteriami wyrastającymi na gruncie procesów agregacyjnych, ale wiążącymi się z ich miejscem w życiu zbiorowości. W społeczeństwach antycznych można wyodrębnić dwie klasy społeczne – ludzi wolnych i niewolników. W ramach tych klas występowały dalsze podziały (zwłaszcza w klasie ludzi wolnych), które wynikały z wykonywanych zawodów, zajmowania odpowiedniego miejsca w istniejącej strukturze gospodarczej, politycznej czy religijnej. Podziały te były wynikiem złożonego procesu historycznego i podlegały określonym zmianom w poszczególnych epokach rozwoju społeczeństwa ludzkiego.

Słownik