Jednymi z najprostszych organizmów zwierzęcych są gąbki. Odfiltrowują one zawiesinę pokarmową z otaczającej je wody. Woda jest wprowadzana do spongocelu (jamy pragastralnej) przez pory – ostia, „przebijające” ciało gąbki. Obmywa komórki kołnierzykowate – choanocytychoanocytychoanocyty, które zatrzymują i wchłaniają substancje pokarmowe. Odfiltrowana od składników pokarmowych woda jest wyrzucana otworem wyrzutowym (oskulum) znajdującym się na górnym biegunie ciała.

R1Kp3UNviCADm

Na ilustracji przedstawiono trzy typy budowy ciała gąbek: askon, sykon i leukon. Ciało gąbki przypomina worek z otworem na górnym biegunie. 1. Askon. Ciało tworzą dwie warstwy komórek o kształcie zbliżonym do prostokątów: okrywająca i wewnętrzna, między którymi znajduje się mezohyl. 2. Sykon. Budowa gąbek typu sykon jest bardziej skomplikowana niż w przypadku typu askon. Ciało tworzy kilka warstw komórek różnej wielkości. Pomiędzy nimi są wolne przestrzenie. 3. Leukon. Mają rozbudowany mezohyl, czyli bezpostaciową substancję, z której są zbudowane. Na ilustracji tworzą ją okrągłe komórki oraz sieć kanalików.

Parzydełkowce są aktywnie polującymi drapieżnikami. Wieńce czułków – otaczające otwór gębowy zarówno u polipów, jak i u meduz – zaopatrzone są w parzydełka, które paraliżują ofiarę i popychają ją w kierunku jamy gastralnej. Możemy wyróżnić trzy najprostsze rodzaje parzydełek:

Rfbtl4TdJ2ThJ

Ilustracja przedstawia anatomię meduzy i polipa. Polip ma postać cylindrycznego worka. Zbudowany jest z trzonu, zwieńczony czułkami. W trzonie większą część zajmuje jama gastralna otoczona gastrodermą, następnie mezogleą i najbardziej zewnętrzną warstwą – epidermą. Ciało meduzy przypomina kształtem grzyb lub parasol. W dolnej części ciała leżą czułki. Także w dolnej części leży otwór gębowy/odbytowy. Niemal całe ciało wypełnia jama gastralna otoczona gastrodermą. Następnie jest mezoglea i zewnętrzna tkanka – epiderma.

Pokarm zostaje wprowadzony do jamy gastralnej, gdzie rozpoczyna się proces trawienia pozakomórkowegotrawienie pozakomórkowe (zewnątrzkomórkowe)trawienia pozakomórkowego. Komórki gruczołowe jamy gastralnej wydzielają enzymy trawiące pokarm. Po wstępnym strawieniu substancje pokarmowe są wchłaniane przez komórki pokarmowo−mięśniowe. Rozpoczyna się trawienie wewnątrzkomórkowetrawienie wewnątrzkomórkowetrawienie wewnątrzkomórkowe.  Zachodzi fagocytoza: powstaje wodniczka pokarmowa (fagosom), która otacza cząstkę pokarmową. Następnie z fagosomem łączą się lizosomy, zawierające enzymy trawiące pokarm. Substancje niestrawione i zbędne metabolity zostają wydalone do jamy gastralnej, a z niej, przez otwór gębowy, na zewnątrz organizmu. Po wprowadzeniu zdobyczy do jamy chłonąco−trawiącej kolejna porcja pokarmu może być dostarczona dopiero po strawieniu pierwszej porcji i wydaleniu jej resztek.

Ogólna budowa układu pokarmowego płazińców jest prosta i obejmuje jelito przednie i jelito środkowe. Jelito przednie jest pochodzenia ektodermalnego i zaopatrzone we własną mięśniówkę. Jelito środkowe nie ma mięśniówki i jest pochodzenia endodermalnego. Jedynie wirki bezjelitowe nie mają jelita środkowego. Wszystkim płazińcom brak jelita tylnego i odbytu (układ wciąż nie jest drożny). Niekiedy – np. u tasiemców – w ogóle nie występuje układ pokarmowy.

U wirków pokarm jest wprowadzany przez otwór gębowy do gardzieli, a z niej do jelita środkowego, gdzie jest trawiony i wchłaniany. Możemy wyróżnić trzy rodzaje gardzieli: prostą rurkę o cienkiej mięśniówce, gardziel fałdową oraz gardziel bulwiastą. Grubość mięśniówki stopniowo wzrasta w gardzieli fałdowej – warstwa ta jest najgrubsza w gardzieli bulwiastej. Gardziele o grubszej mięśniówce mogą być zdolne do wynicowania (wywrócenia się na drugą stronę) i służą do aktywnego chwytania zdobyczy. Większość wirków to drapieżniki, nieliczne odżywiają się glonami, lub prowadzą pasożytniczy tryb życia.

RvRRlXs5hl7mo1

Zdjęcie przedstawia owalne ciało przywry. Ma około 7 centymetrów. Na jednym z końców ciała jest ciemniejsza plama z rozgałęzieniami.

Przywry są pasożytami wewnętrznymi. Mają dwie przyssawki: gębową i brzuszną, które umożliwiają im przyczepienie się do podłoża, na którym żerują (np. dróg żółciowych wątroby). Na dnie przyssawki gębowej znajduje się otwór gębowy, prowadzący do jelita przedniego (krótkiej gardzieli i przełyku). Jelito przednie rozgałęzia się na dwa pnie jelita środkowego. Dodatkową rolę w pobieraniu substancji pokarmowych z otoczenia odgrywa syncytialny nabłoneknabłonek syncytialnysyncytialny nabłonek – tegumenttegumenttegument, którym przywry wchłaniają pokarm.

Pasożytujące w jelicie cienkim tasiemce są otoczone substancjami pokarmowymi. Nie mają układu pokarmowego. Zamiast tego bezpośrednio wchłaniają pokarm przez syncytialny nabłonek. Jego powierzchnię chłonną zwiększają mikrokosmki.

R1dWMVMG6p4ba

Ilustracja przedstawia tasiemca. Ma długie, płaskie ciało, przypominające wyglądem tasiemkę. Ciało jest podzielone na liczne segmenty. W tylnej części ciała znajdują się proglotydy (człony z układem rozrodczym). Z przodu ciała leży skoleks – główka. Na główce są haczyki i przyssawki.

Drożny układ pokarmowy po raz pierwszy w toku ewolucji pojawia się u nicieni. Zwierzęta te pobierają pokarm otworem gębowym leżącym w przednim odcinku ciała. Otwór gębowy jest zaopatrzony w trzy wargi, na których znajdują się brodawki zmysłowe. Prowadzi on do jelita przedniego. Ten odcinek przewodu pokarmowego jest pochodzenia ektodermalnego, wysłany oskórkiem i ma własną mięśniówkę. Jelito przednie tworzą jama gębowa i gardziel. W jamie gębowej znajdują się narządy ułatwiające pobieranie pokarmu. U drapieżników i pasożytów są to oskórkowe zęby, u pasożytów roślin – sztyleciki, które ułatwiają nakłuwanie komórek otoczonych ścianą komórkową. Nicienie odżywiające się bakteriami wsysają je przez jamę gębową, używając umięśnionej gardzieli. Następnie pokarm trafia do jelita środkowego, powstającego z endodermy. Jego ściany zaopatrzone są w mikrokosmki, które zwiększają powierzchnię chłonną.

Ostatnim fragmentem układu pokarmowego nicieni jest jelito końcowe. Podobnie jak jelito przednie powstaje z ektodermy, jest wysłane oskórkiem i zapatrzone w mięśniówkę. Układ pokarmowy kończy się otworem odbytowym. Dzięki jego obecności możliwa jest potokowa obróbka pokarmu. Zwierzę może go pobierać bez czekania na strawienie i wydalenie resztek pokarmowych.

Otwór gębowy jest zlokalizowany w przednim, brzusznym docinku ciała. Prowadzi do jamy gębowej i umięśnionej gardzieli, która jest zaopatrzona w czteropłytkowy, kutykularny aparat żujący. Krótki przełyk prowadzi do żołądka o charakterze gruczołowym. Ostatnim odcinkiem jest jelito tylne zakończone kloakąkloaka (stek)kloaką.

Pierścienice są wszystkożerne. Mogą być drapieżnikami, pasożytami, muło- i osadożercami lub filtratorami. Układ pokarmowy przypomina budową układ pokarmowy wrotków.

Otwór gębowy pierścienic znajduje się w drugim metamerze – peristomium. Jelito przednie, pochodzenia ektodermalnego, wyściela oskórek. Jelito środkowe powstaje z endodermy, a obecna w nim mięśniówka umożliwia perystaltykę. Wywodzące się z ektodermy jelito tylne kończy otwór odbytowy, który znajduje się w ostatnim metamerze – pygidium.

U skąposzczetów otwór gębowy przykryty jest pierwszym metamerem. Prowadzi do przełyku, który u skąposzczetów glebożernych zawiera gruczoły wapiennegruczoły wapienne (gruczoły Morrena)gruczoły wapienne wydzielające kalcyt, który zobojętnia kwaśny odczyn pokarmu. Przełyk przechodzi w wole (czasowy magazyn pokarmu) i mięśniowy żołądek. Jelito środkowe ma zwiększoną powierzchnię chłonną dzięki obecności tyflosolisu (wpuklenia po grzbietowej stronie).

U wieloszczetów otwór gębowy również występuje w drugim metamerze. Znajduje się po stronie brzusznej i zaopatrzony jest w głaszczki oraz czułki, które ułatwiają pobieranie pokarmu. Gardziel, uzbrojona w oskórkowe zęby i szczecinki, może być wynicowywana na zewnątrz.

U pijawek otwór gębowy leży na dnie przedniej przyssawki, która powstaje z pięciu pierwszych metamerów. Jest zaopatrzony w trzy kutikularne szczęki służące do pobierania pokarmu lub rozcinania powłok ciała ofiar. Gardziel może być wynicowywana lub służyć jako pompa zasysająca krew. Warto zaznaczyć, że jedynie 75 proc. pijawek jest krwiopijne, reszta to drapieżniki. Pijawki odżywiające się krwią mają szereg przystosowań do pobierania i magazynowania tego typu pokarmu. Wydzielają zapobiegającą krzepnięciu krwi hirudynę. Przednia część jelita zaopatrzona jest u nich w rozbudowane wole, z dużą liczbą wypustek, w których magazynowana jest krew. Odżywiają się bardzo rzadko, jeden lub dwa razy w roku. Trawienie zmagazynowanej krwi odbywa się zazwyczaj przy udziale symbiotycznych bakterii. Same pijawki prowadzą oszczędną gospodarkę energetyczną i wydzielają niewiele enzymów trawiennych.

Stawonogi wykazują zróżnicowaną budowę aparatów gębowych i znajdujących się w ich okolicy struktur służących do pobierania pokarmu – zależnie od gromady i pobieranego pokarmu. Najbardziej zróżnicowane aparaty gębowe występują u owadów.

U skorupiaków pojawiają się szczęki i żuwaczki I oraz II rzędu, a dodatkowo szczękonóża i chwytne odnóża tułowiowe (np. u raka). Skorupiaki filtrujące (np. dafnia) wychwytują pokarm za pomocą rozgałęzionych, zaopatrzonych w liczne szczeciny odnóży krocznych. Przedstawiciele skorupiaków pobierają pokarm w postaci stałej. Mogą być mięsożerne, roślinożerne lub wszystkożerne i wykazywać różne specjalizacje pokarmowe (drapieżniki, pasożyty, filtratory, saprofagi).

R11i5THpJU6E91

Na zdjęciu jest pająk. Ma kosmate odnóża. Za otworem gębowym położone są nogogłaszczki. Przypominają odnóża kroczne. Pająk ma dwie pary oczu.

U pajęczaków funkcjonują szczękoczułkiszczękoczułkiszczękoczułki (chelicery). Mogą mieć one postać szczypiec, pazurów (u pająków zaopatrzonych w gruczoły jadowe), służyć do chwytania i paraliżowania ofiar bądź rozdrabniania pokarmu (skorpiony). Kolejnym narządem są nogogłaszczkinogogłaszczkinogogłaszczki (pedipalpi). Mogą mieć postać chwytnych szczypiec (skorpiony), niekiedy zaopatrzonych w gruczoły jadowe (zaleszczotki), i również służyć do rozdrabniania pokarmu. Skorpiony i zaleszczotki pobierają pokarm w postaci stałej. Pająki wysysają swoje ofiary, których wnętrze zostało rozpuszczone przez wprowadzony wcześniej enzym. W pobieraniu strawionego pokarmu pomagają im gardziel ssąca i żołądek ssący. Pokarm płynny zostaje dodatkowo oczyszczony przez szczeciny obecne na płytkach żujących. Kosarze mogą pobierać pokarm zarówno w postaci płynnej, jak i stałej.

U owadów za chwytanie, badanie i rozdrabnianie pokarmu odpowiadają żuwaczki, szczęki i wargi. W zależności od rodzaju pobieranego pokarmu możemy rozróżnić następujące aparaty gębowe.

Wśród mięczaków obserwujemy gatunki roślinożerne, które odżywiają się glonami lub fragmentami roślin. Inne mogą odżywiać się osadami dennymi, być filtratorami lub pobierać pokarm mięsny – jako drapieżniki bądź padlinożercy. Skrajnymi specjalizacjami pokarmowymi mięczaków są układy symbiotyczne z protistami roślinopodobnymi lub bakteriami.

Roślinożerne mięczaki zeskrobują lub rozrywają pokarm konchiolinowymi ząbkami umieszczonymi na tarce. Obecna w gardzieli tarka wchodzi w skład zespołu bukalnego (język oparty na chrząstce – odontoforze). Ślimaki zdzierają pokarm za pomocą konchiolinowych ząbków tarki i wprowadzą go do gardzielą do przełyku.

Niektóre (muło- lub padlinożerne) mięczaki pobierają pokarm za pomocą ulegającego wynicowaniu ryjka.

Aparat gębowy głowonogów składa się z czterech konchiolinowych szczęk: dwóch bocznych, górnej i dolnej. Podobne struktury występują u łodzików i niektórych ślimaków drapieżnych.

Małże są filtratorami – z otaczającej je zawiesiny odfiltrowują substancje pokarmowe. Woda wpływa do wnętrza organizmu przez syfon wpustowy, obmywa skrzela na rzęskach (małże rzęskoskrzelne) lub blaszkach (małże blaszkoskrzelne), gdzie osadzają się substancje odżywcze. Po przepłynięciu przez skrzela woda zostaje usunięta przez syfon wylotowy.

Szkarłupnie to zwierzęta o wtórnej symetrii pięciopromienistej. Na ich ciele możemy wyróżnić dwie powierzchnie: górną (aboralną), na której zlokalizowany jest otwór odbytowy, oraz dolną (oralną). Na powierzchni oralnej znajduje się otwór gębowy (jedynie liliowce mają otwór gębowy na powierzchni górnej). Szkarłupnie prowadzą przydenny tryb życia.

Liliowce są typowymi filtratorami. Niekiedy mogą wchłaniać proste związki pokarmowe bezpośrednio przez powłoki ciała. Rozgwiazdy, jeżowce i strzykwy mogą być drapieżnikami lub padlinożercami.

Jeżowce wykształciły specjalny aparat gębowy, tzw. latarnię Arystotelesalatarnia Arystotelesalatarnię Arystotelesa. Składa się ona z pięciu wapiennych płytek, które wystają nieco poza ciało zwierzęcia i służą do zeskrobywania, zgniatania i miażdżenia pokarmu. Zwierzęta te odżywiają się różnej wielkości glonami, a niektóre gatunki niszczą rafy koralowe (korona cierniowa). Z czasem zęby zużywają się i są odbudowywane dzięki obecności tkanki zębotwórczej.

Strzykwy to wyspecjalizowane mułożerce, odżywiające się martwą materią organiczną osadów dennych.

Drapieżne rozgwiazdy, wykorzystując nóżki układu ambulakralnego, są w stanie otwierać skorupy małży. Żołądek rozgwiazd może zostać wynicowany i wprowadzony do wnętrza mięczaka, co pozwala na pozaustrojowe trawienie pokarmu.

RKebUariypndE1

Zdjęcie przedstawia morskie organizmy. Mają postać segmentowanych rurek pustych w środku przytwierdzonych do rafy koralowej.

Ciało dorosłych osobników ma kształt workowaty lub beczułkowaty. Jest otoczone zewnętrzną osłoną zwaną tuniką. Znajdują się w niej dwa otwory: wpustowy, przez który do wnętrza gardzieli przedostaje się woda z pokarmem, oraz wypustowy, za pomocą którego niestrawione resztki pokarmu są wydalane na zewnątrz.

Żachwy prowadzą osiadły tryb życia, często tworząc kolonie na dnach płytkich mórz.

Ogonice i sprzągle to organizmy wolno żyjące. Są filtratorami. Otwór wlotowy prowadzi do gardzieli poprzebijanej szczelinami skrzelowymi. Tu następuje zarówno wymiana gazowa, jak i filtracja substancji pokarmowych. Odfiltrowany pokarm (fito‑i zooplankton) zostaje przesunięty do endostylu. Komórki rynienki pokarmowej wydzielają śluz, który zlepia cząstki pokarmowe i przesuwa je w kierunku żołądka. Woda jest wypompowywana z ciała przez syfon wypustowy.

Podobnie jak osłonice bezczaszkowce są filtratorami. Otwór przedgębowy znajduje się na przedzie ciała. Otaczają go czułki, które odcedzają zbyt duże cząstki pokarmowe. Otwór przedgębowy prowadzi on do lejka przedgębowego, na dnie którego zlokalizowany jest otwór gębowy. Otwór ten prowadzi z kolei do gardzieli, poprzebijanej szparami skrzelowymi. Woda przepływa przez nie do jamy okołoskrzelowej, z której otworem atrialnymotwór atrialnyotworem atrialnym wydostaje się na zewnątrz. Odfiltrowany pokarm, przez zlokalizowaną brzusznie rynienkę pokarmową, jest przesuwany do przełyku i jelita. Przedstawicielem gromady bezczaszkowców jest lancetnik (Branchiostoma lanceolatum).

R1adQixFpEXF5

Zdjęcie przedstawia zwierzę morskie o lancetowatym ciele.

Minogi nie mają szczęk. U minogów przedni odcinek ciała zaopatrzony jest w przyssawkę gębową. Na jej ścianach znajdują się rogowe ząbki, które służą do nacinania powłok ciała ofiary. Minogi ssą krew (w gardzieli są obecne gruczoły wydzielające substancje przeciwkrzepliwe) i zjadają tkanki miękkie. Są pasożytami ryb lub odżywiają się padliną.

Śluzice są padlinożerne – mogą zjadać chore i zaplatane w sieci ryby. Odrywają kęs pokarmowy z martwej ryby, przyczepiając się do padliny ząbkami języka lejka przyssawkowego. Następnie zapętlają ciało w supeł i przesuwając go w kierunku głowy, odrywają fragment pokarmu.

R1JMpYPAE67hW

Na zdjęciu leży minóg. Ma wężowate ciało, jego otwór gębowy przypomina lejek. W otworze gębowym widoczne są zęby.

Pozostałe kręgowce są wyposażone w szczęki i żuchwy. Aparat gębowy pozwala im na sprawne pobieranie pokarmu. Są roślinożercami, drapieżnikami lub padlinożercami. W szczęce i żuchwie pojawiają się zęby. U wcześniejszych ewolucyjnie grup mamy do czynienia z homodontyzmem – wszystkie zęby są jednakowe (ryby, płazy i gady, z wyjątkiem zębów jadowych) i cechuje je polifilodontyzm (są wymieniane przez całe życie zwierzęcia). Później w toku ewolucji zęby stają się heterodontyczne – różnicują się w zależności od funkcji. Siekacze odcinają fragmenty pokarmu, kły rozrywają mięso, łamacze drapieżników pomagają łamać kości, a trzonowce rozcierają pokarm. Pojawiają się gruczoły ślinowe wydzielające ślinę, która zlepia pokarm i pomaga formować kęs pokarmowy. U żółwi zęby zostają zastąpione rogowymi listwami.

R6ck8TvARsRiw1

Zdjęcie przedstawia głowę tukana. Ma duży, żółty dziób, który ma czerwony pasek w górnej części i czarne zakończenie. Ptak jest czarny, ma białe upierzenie szyi.

Dzioby ptaków przyjmują różne kształty, zależne od rodzaju zdobywanego pokarmu. Brak zębów uniemożliwia rozcieranie pokarmu. Ziarnojady rozdrabniają go w mięśniowej części żołądka, przy użyciu gastrolitówgastrolitygastrolitów, czyli drobnych kamyków. Ptaki drapieżne z kolei usuwają niestrawione części ofiar w postaci wypluwek lub mają w żołądkach tak niskie pH, że doskonale trawią całe ofiary.

U ssaków pojawiają się ograniczenia przedsionka jamy ustnej – policzki. Pozwalają one utrzymać pokarm w jamie ustnej i uczestniczą, razem z językiem, w formowaniu kęsa pokarmowego.

Słownik