Wieloznaczność wypowiedzi

Wieloznaczność wypowiedzi bierze się z wieloznaczności użytego terminu, zwrotu lub całego zdania. Rozważmy na przykład kolejną rozmowę na temat cyklu filmów z Jamesem Bondem.

A: Bond to niezła sztuka.
B: Nie wydaje mi się, żeby to była wielka sztuka, ale i tak chętnie obejrzę, dla rozrywki.
A: Ja zawsze od razu oglądam.
B: A, to pewnie widziałeś już najnowszą część.
A: Nie, jutro się wybieram.
B: Ale przecież grają już od tygodnia.
A: No, co ty, przecież ten film nie trwa aż tak długo.

ReM8epiqwHtpW1

Ilustracja przedstawia okładkę książki. Znajdują się na niej kobieta i mężczyzna. Mężczyzna obejmuje od tyłu kobietę. Kobieta jest przerażona. Ma blond włosy, niebieską sukienkę oraz diamentowy naszyjnik i kolczyki. Mężczyzna ma krótkie ciemne włosy oraz poziome zmarszczki na czole. Na górze okładki jest napis Diamonds are forever. Ian Fleming.

Uczestnicy tej wymiany zdań przechodzą od jednego nieporozumienia do drugiego. Już w pierwszej kwestii użyte jest słowo, które ma więcej niż jedno znaczenie, co sprawia, że nie sposób ustalić treści wypowiedzi. Czy chodzi o sztukę w znaczeniu estetycznym, czy o sztukę w kolokwialnym znaczeniu udanego egzemplarza jakiegoś gatunku? W tym pierwszym wypadku sensem wypowiedzi byłby sąd, że jakiś film z serii przygód Jamesa Bonda spełnia kryteria dzieła sztuki – należałoby tu jedynie doprecyzować, o jakie kryteria chodzi. W tym drugim przypadku natomiast sensem wypowiedzi byłby sąd przypisujący Jamesowi Bondowi, jako bohaterowi, nadzwyczajne właściwości wyróżniające go spośród innych ludzi.

Sytuacje tego rodzaju klasyfikujemy jako wadę wypowiedzi spowodowaną wieloznacznością użytego w niej pojęcia. Klasyczne tego typu nieporozumienia dotyczą słów takich jak „zamek”, „żuraw”, „koza” czy „bramka”. I tak na przykład żurawiem nazywamy zarówno gatunek ptaka, jak i rodzaj dźwigu. Jeżeli kontekst tego nie wyjaśnia, wypowiedź z użyciem tego słowa będzie wieloznaczna. Podobnie słowo „bramka”, które występuje zarówno na boisku sportowym, jak i na przykład na lotnisku. Jeśli komunikujemy komuś „Zawsze się stresuję, kiedy się zbliżam do bramki” to bez podania kontekstu nie sposób ustalić treści naszej wypowiedzi. Jest ona wieloznaczna.

Podobnie w przypadku wypowiedzi przedostatniej. Jeśli mówimy, że gdzieś grają dany film, to możemy mieć na myśli dwie rzeczy: albo że teraz, właśnie w tej chwili grają, albo że mają go obecnie w repertuarze. Wypowiedź, która nie pozwala z kontekstu domyśleć się, o które ze znaczeń chodzi, klasyfikujemy jako błędną z powodu dwuznaczności zwrotu, w tym przypadku zwrotu czasownikowego „grać coś”.

Szczególne rodzaje wieloznaczności wynikają z użycia danego słowa w różnych funkcjach znaczeniowych. Kiedy na przykład mówię, że sztuka ma sześć liter, nie używam tego słowa jako desygnatudesygnat nazwydesygnatu jakiegoś przedmiotu abstrakcyjnego, ale w tzw. znaczeniu materialnym, tj. jako część mowy. Żeby uniknąć tego typu nieporozumienia, w słowie pisanym stosuje się cudzysłów, zaś w żywej mowie poprzedza się termin wzięty w tym znaczeniu określeniem „słowo” czy „nazwa”.

Ostatni rodzaj wieloznaczności, wieloznaczności całego zdania, kryje się w wypowiedzi „Ja zawsze od razu oglądam”. Wprawdzie z kontekstu domyślamy się, że autor wypowiedzi od razu udaje się do kina, gdy tylko ukazuje nowa część przygód Jamesa Bonda, żeby ją obejrzeć. W mowie potocznej jednak bardzo często używamy określeń typu „zawsze” lub „nigdy” nie w znaczeniu ścisłym, lecz przybliżonym, dla podkreślenia swojego nawyku czy przekonania. Wieloznaczność takich wypowiedzi bierze się stąd, że ich odbiorca może nas podejrzewać o stosowanie znaczenia ścisłego, a nie przybliżonego. Jeśli więc zależy nam na uniknięciu wieloznaczności, należy w takich przypadkach sprecyzować, co mamy na myśli.

Chwiejność składniowa, czyli amfibolia

Szczególnym przypadkiem wieloznaczności zdań jest chwiejność zdaniowa, określana także mianem amfiboliiamfiboliaamfibolii. Występuje ona wtedy, gdy wieloznaczność wynika ze składni lub gramatyki zdania, jak w przypadku zdania z lasem, który nie był bezpieczny (patrz Wprowadzenie). Inny przykład:

Oglądałem film z kolegą, który był bardzo brzydki.

Nie jest jasne, czy bardzo brzydki jest film, czy kolega. Kolejny przykład:

Zabłądziłem, ale potem znalazłem kino z żoną.

Nie jest jasne, czy autor wypowiedzi znalazł kino, w którym była żona, czy razem z żoną szukał i znalazł kino.

Słownik