Przeczytaj
Jan Kochanowski tworzył pieśnipieśni przez ponad 20 lat, zarówno w okresie dworskim, jak i czarnoleskim. Ich pierwsze pełne wydanie ukazało się po śmierci poety, w 1586 roku jako Pieśni. Księgi dwoje, z podziałem na Księgi pierwsze i Księgi wtóre. W dwóch zbiorach znalazły się utwory zróżnicowane tematycznie i artystycznie, należące do liryki refleksyjnej, filozoficzno‑etycznej, miłosnej, obyczajowej i patriotycznej.
Pieśni można uznać za poetycki program filozoficzny Kochanowskiego. Czarnoleski poeta wzorem twórców antycznych, przede wszystkim HoracegoHoracego, próbował odpowiedzieć w Pieśniach na pytanie, jak godnie i mądrze żyć. Poruszał kwestie obowiązków jednostki wobec społeczeństwa oraz zasad pomagających osiągnąć spokój i szczęście.
Zawarta w Pieśniach koncepcja życia opiera się na zespoleniu współczesnych poecie idei renesansowych oraz tradycji antycznych. Kochanowski czerpie z filozofii stoickiejstoickiej i epikurejskiejepikurejskiej, łącząc je z myślą chrześcijańską i antropocentryzmemantropocentryzmem.
Kochanowski – Biblia – AntykProponowany w poezji Kochanowskiego system wartości może nawet nie jest oryginalny i bogaty, ale z pewnością jest konsekwentny. Można dla niego znaleźć liczne związki z filozofią stoicką i platońską oraz chrześcijańską. W tym systemie widać dobitnie powszechność wielu kategorii humanistycznych. Jan Kochanowski rozłożył obowiązki na kilka warstw: po pierwsze uformowanie osobowości człowieka o bardzo rozbudowanym życiu wewnętrznym; po drugie wysokie poczucie obowiązków wobec innych oraz problemy życia religijnego. Te trzy pola stanowią podstawę wszelkiej szlachetnej aktywności jednostki.
Źródło: Stanisław Żak, Kochanowski – Biblia – Antyk, „Kieleckie Studia Teologiczne” 2002, nr 1/2, s. 498.
Kluczowym pojęciem wielu pieśni Kochanowskiego jest cnota, którą poeta uznaje
za najwyższą wartość:
Pieśń III, Księgi wtóreCnota skarb wieczny, cnota klenotklenot drogi,
Tegoć nie wydrze nieprzyjaciel srogi,
Nie spali ogień, nie zabierze woda,
Nad wszystkim inszym panuje przygoda.Źródło: Jan Kochanowski, Pieśń III, Księgi wtóre, [w:] tegoż, Fraszki, Pieśni, Treny, Psalmy, Kraków 2019, s. 38.
Kochanowski odwołując się do starożytnej koncepcji virtus, czyli cnoty rozumianej jako bitewne męstwo, opisuje to pojęcie jako połączenie kilku pozytywnie wartościowanych cech: mądrości, sprawiedliwości, skromności i odwagi. Zespół wszystkich tych cnót uszlachetnia człowieka i jest według poety podstawą ludzkiej godności. Ideałem dla Kochanowskiego jest „człowiek prawy i obywatel” (vir bonus et civis), żyjący aktywnie, zaangażowany, godzący indywidualne ambicje z pracą na rzecz społeczeństwa.
Problematykę obywatelską porusza między innymi jedna z najbardziej znanych pieśni poety: znajdująca się w drugiej księdze Pieśń XIX, nazywana także Pieśnią o dobrej sławie. Utwór podejmuje refleksję dotyczącą sensu ludzkich działań. Zainspirowany przez filozofię renesansu tekst przynosi charakterystyczny dla epoki obraz człowieka – jednostki obdarzonej twórczymi możliwościami, która powinna dążyć do doskonałości, by potwierdzić swoje człowieczeństwo. Temat wiersza i jego podniosły ton sprawiają, że pieśń określa się często renesansowym manifestem ludzkiej godności.
Pieśń XIX, Księgi wtóreJest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy
Chciał ze mną dobrą tylko sławę mieć na pieczy
A starać się (ponieważ musi zniszczeć ciało),
Aby imię przynamniej po nas tu zostało?I szkoda zwać człowiekiem, kto bydlęcebydlęce żyje
TkającTkając, lejąc w się wszytko, póki zstawa szyjepóki zstawa szyje;
Nie chciał nas Bóg położyć równopołożyć równo z bestyjami:
Dał nam rozum, dał mowę, a nikomu z nami.Przeto chciejmy wziąć przed sięwziąć przed się myśli godne siebie,
Myśli ważne na ziemi, myśli ważne w niebie;
Służmy poczciwejpoczciwej sławie, a jako kto może,
Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże.Komu dowcipudowcipu równo z wymową dostaje
Niech szczepi miedzy ludźmi dobre obyczaje,
Niechaj czyni porządekczyni porządek, rozterkom zabiegarozterkom zabiega,
Praw ojczystych i pięknej swobody przestrzega.A ty, coćcoć Bóg dał siłę i serceserce po temu,
Uderz sięUderz się z poganinem, jako słusze cnemujako słusze cnemu.
ProstakProstak to, który wojsko z wielkości szacuje:
Zwycięstwo liczby nie chce, męstwa potrzebuje.Śmiałemu wszędy równoŚmiałemu wszędy równo, a o wolność miłąo wolność miłą
Godzi sie oprzećGodzi sie oprzeć, by więc i ostatnią siłą.
Nie przegra, kto frymarczy na sławę żywotemkto frymarczy na sławę żywotem:
Azaby go lepiej dał w cieniu darmo potemAzaby go lepiej dał w cieniu darmo potem?Źródło: Jan Kochanowski, Pieśń XIX, Księgi wtóre, [w:] Jan Kochanowski, Fraszki, Pieśni, Treny, Psalmy, Kraków 2019, s. 47.
Słownik
(gr. ánthrōpos – człowiek, łac. centrum – środek) – przekonanie, że człowiek jako najdoskonalsza istota we wszechświecie jest wyjątkowy, stanowi centrum wszechświata i ośrodek zainteresowania myśli renesansowej
prąd filozoficzno‑etyczny zapoczątkowany przez Epikura (w 306 r. p.n.e. założył szkołę w Atenach, zwaną ogrodem Epikura); w myśl tej doktryny w życiu powinno się zaspokajać tylko naturalne, niezbędne do życia potrzeby i tylko z nich czerpać przyjemność (tzw. hedonizm umiarkowany); według Epikura życie kończy się na ziemi, dlatego należy wyzbyć się lęków przed śmiercią oraz unikać cierpienia
podążanie za ideami głoszonymi przez Horacego (połączenie idei epikureizmu i stoicyzmu) oraz stworzonym przez niego modelem poezji (prostota środków wyrazu, forma pieśni, refleksyjny nastrój)
(łac. humanus – ludzki) – prąd dominujący w kulturze renesansu, przeciwstawiający teocentrycznej kulturze średniowiecznej zainteresowanie człowiekiem i życiem ziemskim, nawiązujący do idei starożytnych, postulujący zgłębianie klasycznych dzieł; pogląd uznający człowieka za najwyższą wartość, doceniający możliwości ludzkiego rozumu
(gr. paraínesis – zachęcanie) – porada, napominanie, pouczenie, przedstawienie wzorca osobowego w tekście
gatunek poezji wywodzący się z antyku; początkowo pieśni były przeznaczone do śpiewania, stąd charakteryzują się regularną budową, podziałem na strofy o tym samym układzie wersów i wyraźnym rytmem, który tworzyły m.in. często wykorzystywane powtórzenia, paralelizmy składniowe i refren
(gr. he stoa he poikile) – postawa życiowa i intelektualna rozpowszechniona i biorąca swą nazwę od szkoły stoików, którą założył Zenon z Kition; celem postawy stoickiej jest życie zgodne z cnotą, pojmowaną jako harmonia rozumnych działań człowieka, opartych na porządku racjonalnej natury; cechuje ją stała samoświadomość i odczuwanie siebie jako cząstki kosmosu, spokój wewnętrzny, opanowanie emocji, kierowanie się rozumem; nazwa nurtu pochodzi od greckiego określenia „brama malowana”