Transplantologia to dział medycyny zajmujący się transplantacjątransplantacjatransplantacją, czyli przeszczepianiem komórek, tkanek i narządów w obrębie jednego organizmu lub pomiędzy dwoma organizmami.

Celem transplantacji jest przywrócenie organizmowi prawidłowych funkcji utraconych narządów (np. w wyniku wypadku lub usunięcia) albo narządów skrajnie niewydolnych.

Wyróżnia się transplantologię eksperymentalną, zajmującą się badaniem mechanizmów odpowiedzialnych za przyjęcie przeszczepuprzeszczepprzeszczepu, oraz transplantologię kliniczną, podejmującą wszystkie problemy związane z przeprowadzaniem transplantacji u pacjentów. Szeroki zakres działania transplantologii klinicznej obejmuje: pobieranie, przygotowanie i transport przeszczepu, przygotowanie biorcybiorcabiorcy do zabiegu oraz jego krótkoterminowe i długoterminowe leczenie pooperacyjne, metody i techniki przeprowadzania transplantacji, a także aspekty prawne, etyczne, społeczne i ekonomiczne związane z przeszczepieniami.

Zamysł leczenia chorych poprzez wymianę nieprawidłowo funkcjonujących narządów towarzyszył człowiekowi od początków rozwoju ludzkości. W starożytnych pismach pojawiają się wzmianki o pierwszych próbach przeszczepień. Prawdziwość niektórych informacji oraz skutki prowadzonych zabiegów są dziś trudne do zweryfikowania.

Najwcześniejsze opisy pierwszych prób transplantacji pochodzą ze starożytności: z Grecji, Egiptu, Indii, Chin oraz imperiów Majów i Azteków w Ameryce Środkowej. Idea przywrócenia utraconych narządów pojawia się też w Biblii: Ewangelia według św. Łukasza podaje, że Jezus dotknięciem dłoni uzdrawia sługę arcykapłanów, któremu św. Piotr odciął ucho.

RR6MIj37t6M0A1

Tablica upamiętniająca Wojciecha Oczkę w Iwoniczu‑Zdroju. Tablica jest okrągła, znajduje się na niej lewy profil dojrzałego, brodatego mężczyzny. Wokół brzegu tablicy biegnie napis: Wojciech Oczko 1537‑1599, ojciec polskiej balneologii.

W 1581 r. Wojciech Oczko (1537–1599) – nadworny lekarz trzech polskich królów: Zygmunta Augusta, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy – dokonał pomyślnej rekonstrukcji nosa z zastosowaniem skóry przeszczepionej z ramienia. Był to szósty na świecie opisany przypadek transplantacji skóry. W swoich dwóch najważniejszych dziełach Wojciech Oczko ustanowił wiele pojęć polskiej terminologii medycznej. Warto też wspomnieć, że to on jest autorem powiedzenia: „Ruch zastąpi prawie każdy lek, podczas gdy żaden lek nie zastąpi ruchu”.

Dociekliwość człowieka, postęp wiedzy i chęć ciągłego doskonalenia działań medycznych doprowadziły do rozwoju współczesnej transplantologii, której początki sięgają pierwszej dekady XX w. Przeprowadzenie z sukcesem pierwszych przeszczepień poprzedził okres wielu nieudanych prób, zazwyczaj kończących się śmiercią pacjentów.

Jednym z prekursorów transplantologii był Alexis Carrel – francuski lekarz, który w 1902 r. opracował technikę szwu naczyniowego. Wyniki prac Carrela umożliwiły ponowne łączenie przeciętych naczyń krwionośnych.

W 1905 r. Alex Carrel wspólnie z Charlesem Guthriem w doświadczeniach nad przeszczepianiem nerek u zwierząt dowiódł, że nerka własna zwierzęcia przeszczepiona w inne miejsce organizmu funkcjonuje prawidłowo. Jednak w przypadku przeszczepienia nerki do organizmu innego zwierzęcia organ ten funkcjonuje krótko, po czym obumiera.

ROhMYkDL3ARe91

Zdjęcie przedstawia leżącego na szpitalnym łóżku mężczyznę. Przy jego łóżku stoi maszyna do dializ. Mężczyzna jest do niej podłączony rurkami.

Nerka jest narządem modelowym do prowadzenia zabiegów przeszczepiania, z uwagi na stosunkowo prosty sposób ukrwienia – zazwyczaj przez jedną tętnicę i żyłę. Od lat 30. XX w. przeprowadzano próby transplantacji nerek zwierzęcych do organizmu człowieka. Pierwszą próbę przeszczepienia ludzkiej nerki człowiekowi podjął w 1933 r. rosyjski chirurg Jerzy Woronoj. Przeszczep pochodził od człowieka zmarłego w wyniku urazu głowy. Biorcą nerki była kobieta z ostrą niewydolnością nerek spowodowaną zatruciem rtęcią. Próba zakończyła się niepowodzeniem – zgon biorcy nastąpił po 21 godzinach od zabiegu. W latach 1947–1952 w USA, Kanadzie i Francji wykonano kolejne, nieudane próby przeszczepienia nerek. Obecnie wiadomo, że pomimo prawidłowych technik operacyjnych przyczyną niepowodzeń był brak genetycznego podobieństwa między organizmem dawcydawcadawcy i biorcy.

Równolegle z podejmowaniem dalszych prób przeszczepiania narządów trwały badania dające podstawy do rozwoju immunologii transplantacyjnej. Podczas II wojny światowej brytyjski zoolog Peter Medawar rozpoczął badania nad przeszczepianiem skóry i możliwym zastosowaniem przeszczepów w leczeniu osób poszkodowanych w czasie bitwy o Anglię. W 1953 r. Medawar opublikował wyniki badań eksperymentalnych na myszach, które potwierdziły hipotezę australijskiego immunologa Franka Burneta dotyczącą nabywania przez organizmy w okresie prenatalnym zdolności do odróżniania komórek obcych od komórek własnych organizmu. Obserwacje te wyjaśniły przyczynę niepowodzeń związanych z odrzucaniem przeszczepów przez organizm biorcy i skierowały uwagę wielu naukowców na badania mechanizmu odpowiedzi układu odpornościowego. Za odkrycie zjawiska nabytej tolerancji immunologicznej Medawar i Burnet otrzymali w 1960 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny.

W 1971 r. utworzono British Transplantation Society (BTS), które wspiera prowadzenie i rozpowszechnianie badań medycznych oraz opracowuje krajowe wytyczne w zakresie transplantologii. Jego pierwszym przewodniczącym został Peter Medawar. Każdego roku towarzystwo przyznaje dwa medale imienia Medawara w uznaniu za opublikowanie znaczących badań nad przeszczepianiem narządów.

Wiedza na temat immunologicznych przyczyn niepowodzeń dotychczasowych prób transplantacji narządów pozwoliła dokonać pierwszego udanego przeszczepienia ludzkiej nerki. W 1954 r. w USA Joseph Murray i John Merrill przeprowadzili pierwszą udaną próbę transplantacji nerki pobranej od żywego dawcy. Dawcą był Ronald Herrick, a biorcą jego brat bliźniak Richard, który przeżył 8 lat z otrzymaną nerką. Późniejsze próby przeszczepiania różnych narządów podejmowano w wielu ośrodkach naukowych na świecie. Za pionierskie osiągnięcia na polu transplantacji narządów Murray wspólnie z Edwardem Thomasem otrzymał w 1990 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny.

W latach 50. i 60. XX w. francuski immunolog Jean Dausset prowadził badania nad odpowiedzią immunologiczną skierowaną przeciw komórkom pochodzącym od drugiego człowieka. Wyniki prowadzonych przez niego prac pozwoliły na identyfikację kompleksów białkowych obecnych na powierzchni komórek, które decydują o rozpoznaniu komórki jako obcej – to tzw. antygeny zgodności tkankowejantygeny zgodności tkankowejantygeny zgodności tkankowej. Dausset wykazał, że odkryty przez niego kompleks białek powierzchniowych jest odpowiedzialny za odrzucanie przeszczepów. Wyniki tych prac umożliwiły opracowanie immunosupresantówimmunosupresantyimmunosupresantów, czyli substancji zdolnych do hamowania reakcji odpornościowych związanych z obecnością obcych komórek w przeszczepianym narządzie. Zastosowanie leków immunosupresyjnych dało możliwość przeszczepiania komórek, tkanek i narządów pomiędzy różnymi organizmami.

W 1966 r. w Warszawie zespół pod kierownictwem prof. Jana Nielubowicza i prof. Tadeusza Orłowskiego dokonał pierwszego udanego przeszczepienia nerki pobranej od zmarłego dawcy. Trzy lata później w Łodzi, w 1969 r., pierwszą próbę transplantacji serca podjął zespół kierowany przez prof. Jana Molla – operacja zakończyła się niepowodzeniem. Dopiero w 1985 r. w Zabrzu zespół prof. Zbigniewa Religi po raz pierwszy w Polsce dokonał udanej transplantacji serca. Natomiast pierwszego jednoczesnego przeszczepienia dwóch narządów – nerki i trzustki – dokonali w 1988 r. w Warszawie doktorzy Jacek Szmidt i Krzysztof Madej.

R1CjVQxtHU2ZB

Zdjęcie przedstawia salę operacyjną. Przy stole operacyjnym stoi zespół lekarzy. Za ich plecami znajdują się kolejni lekarze, obserwują przebieg operacji.

Narządy do przeszczepień można pobierać od osób żywych lub zmarłych. We wszystkich krajach żyjącym dawcą narządu może być osoba spokrewniona genetycznie, np. rodzic lub rodzeństwo. W niektórych krajach dopuszcza się tzw. pokrewieństwo emocjonalne, czyli dawcą może być np. współmałżonek. Jednak najczęściej przeszczepiane narządy pochodzą od osób zmarłych za tzw. zgodą domniemaną dawcy, za którą uznaje się brak wyrażenia za życia formalnego sprzeciwu wobec transplantacji narządów.

W Polsce aspekty prawne transplantacji reguluje Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. z 2020 r., poz. 2134). Określa ona m.in. zasady pobierania materiału biologicznego od dawcy, zasady doboru dawcy i biorcy, a także wyznacza warunek komisyjnego stwierdzenia śmierci mózgu, aby móc uznać dawcę za zmarłego.

R17m4rTqx0FJh1

Zdjęcie przedstawia siedmiokondygnacyjny, duży budynek stojący przy ruchliwej ulicy.

W celu optymalnego doboru dawcy i biorcy narządu powstają organizacje narodowe, jak i międzynarodowe zrzeszające ośrodki transplantacyjne, np. France Transplant i Eurotransplant. W Polsce od 1993 r. działa organizacja Poltransplant, koordynująca pobieranie, przesyłanie i przeszczepianie narządów. Żaden z narządów służących do transplantacji nie może być przedmiotem handlu – jest to jednoznacznie potępione przez wszystkie środowiska transplantacyjne.

Podstawowym wyzwaniem współczesnej transplantologii są skomplikowane procesy immunologiczne przy przeszczepach genetycznie różnych od organizmu biorcy. Mechanizmy genetyczne warunkujące przyjęcie przeszczepu należą do ewolucyjnie najstarszych, a powstały w celu odróżnienia komórek własnych organizmu od komórek obcych. Przyjęcie przeszczepu bez zabiegów zmieniających działanie układu odpornościowego jest możliwe jedynie w przypadku przeszczepów pochodzących od dawcy genetycznie identycznego z biorcą. W przypadku dawcy genetycznie różnego od organizmu biorcy przyjęcie przeszczepu wymaga modyfikacji działania układu odpornościowego biorcy poprzez zastosowanie leków immunosupresyjnych.

Głównym ograniczeniem współczesnej transplantologii jest konieczność pozyskiwania komórek, tkanek czy narządów. Pomimo dużego postępu medycznego znaczna część osób wymagających przeszczepu umiera, zanim znajdzie się odpowiedni dawca narządu. Problemem jest zarówno pozyskanie przeszczepu, jak i częsty brak zgody rodziny zmarłego na transplantację. Stąd istotne jest zwiększanie świadomości społecznej na temat tego typu leczenia.

W 2005 r. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) 17 października ustanowiła Światowym Dniem Donacji i Transplantacji. Każdego roku organizowane są wówczas konferencje naukowe i akcje zwiększające świadomość społeczną i zachęcające do aktywnego wyrażenia zgody na zostanie dawcą w przypadku śmierci.

Słownik