R1SzooYktcdWA1

Obraz przedstawia portret Mikołaja Kopernika. Uczony ma około 35-40 lat. Ukazany został jako postać o szczupłej twarzy, wyrazistych rysach oraz dłuższych, ciemnych i falistych włosach (włosy zakrywają uszy astronoma). Lewe oko znajduje się nieco poniżej prawego. Mikołaj Kopernik jest ubrany w czarną sutannę z widocznym białym rąbkiem koszuli oraz w czerwony kubrak bez rękawów, podbity białym futerkiem przy kołnierzu i ramionach. Tło portretu jest szare.

• 19 II 1473 urodził się w Toruniu,

• 1491–95 studiował quadrivium na Akademii Krakowskiej,

• 1495–1503 studiował na uniwersytetach włoskich (Bolonia, Padwa),

• przed 1515 opublikował pierwszy wykład teorii heliocentrycznej w Commentariolus,

• 1509 wydał swój przekład dzieła Teofilakta Symokatty na łacinę,

• 1513–16 brał udział w pracach nad reformą kalendarza juliańskiego,

• 1515–30 opracował główne dzieło De revolutionibus orbium coelestium,

• 1523 został generalnym administratorem diecezji warmińskiej,

• 1526–28 przedstawił projekt reformy monetarnej Monetae cudendae ratio,

• 1543 opublikowanie De revolutionibus orbium coelestium,

• 24 V 1543 zmarł we Fromborku.

Jeden z XVI‑wiecznych prekursorów nowożytnej nauki. Był synem Mikołaja – mieszczanina krakowskiego, handlującego miedzią z Gdańskiem, od 1458 r. obywatela Torunia, kupca i staromiejskiego ławnika – oraz Barbary z Watzenrodów, wywodzącej się z patrycjatu toruńskiego (oba rody pochodziły ze Śląska, ród Koperników przynajmniej od XII w.). Po śmierci ojca (1483) był wychowywany przez brata matki, biskupa warmińskiego, Ł. Watzenrodego.

W Akademii Krakowskiej, od jesieni 1491 r., zapewne do 1495 r., Kopernik odbywał studia w zakresie nauk matematyczno‑przyrodniczych (quadriviumquadriviumquadrivium). Przypadało to na czas największego rozkwitu krakowskiej szkoły astronomicznej, gdzie badacz uzyskał przygotowanie z matematyki, optyki geometrycznej, kosmologii, kosmografii oraz astronomii w zakresie konstruowania i stosowania tablic astronomicznych oraz posługiwania się instrumentami astronomicznymi. Z inicjatywy wuja Watzenrodego podjął studia prawa kanonicznego na Uniwersytecie Bolońskim (jesień 1496 – lato 1501), a następnie – po kilkumiesięcznym pobycie na Warmii – studia medyczne w Padwie (jesień 1501 – lato 1503) połączone z uzyskaniem (V 1503) doktoratu z prawa kanonicznego na Uniwersytecie w Ferrarze. Poza regularnymi studiami w obszarze wymienionych dyscyplin Kopernik doskonalił we Włoszech znajomość języków klasycznych, dokonując tłumaczenia z języka greckiego na łacinę dzieła literackiego Teofilakta Symokatty (VII w.) Epistolae morales, rurales et amatoriae (wydane w Krakowie 1509 r.). Obok tego badacz wciąż zajmował się astronomią, współpracując z astronomem D.M. Novara oraz wykonując serię samodzielnych obserwacji astronomicznych w Bolonii i Rzymie w 1497 i 1500 r. – tu warto wspomnieć obserwację zakrycia gwiazdy Aldebarana przez Księżyc, ważną dla zakwestionowania obowiązującej teorii ruchu ciał niebieskich. We Włoszech pogłębiał także studia nad tradycją pitagorejską, utożsamiającą centrum Kosmosu z „centralnym ogniem” lub wręcz ze Słońcem (były to poglądy niepoparte zwartą teorią). Większości swych obserwacji astronomicznych dokonał Kopernik we Fromborku, gdzie także zmarł 24 V 1543 r.

Pierwszy wykład teorii heliocentrycznejteoria heliocentrycznateorii heliocentrycznej pochodzi z końcowego okresu pobytu Kopernika w Lidzbarku Warmińskim lub z początku jego działalności we Fromborku. Teoria heliocentryczna została w nim wyłożona szkicowo, bez aparatu matematycznego, z zastosowaniem konstrukcji geometrycznej koncentro‑dwu‑epicyklicznej (od której Kopernik odszedł w latach 20. XVI w., w wyniku wcześniejszych obserwacji Słońca oraz Marsa i Saturna, zastępując ją konstrukcją mimośrodowo‑epicykliczną w De revolutionibus…).

Wykład ten, rozpowszechniany w wąskim gronie specjalistów już przed 1514 r. (pod tą datą został wymieniony w spisie dzieł pozostawionych testamentem przez Macieja z Miechowa) jest znany jako Commentariolus (Komentarzyk, od tytułu nadanego przez późniejszych kopistów: De hypothesibus motuum coelestium a se constitutis commentariolus). Commentariolus był zapewne jednym z powodów, dla których zainteresowano się astronomem w Europie: Kopernik był oficjalnie zaproszony (przez kurię rzymską w osobie biskupa Pawła z Middelburga, 1513) do udziału w pracach nad reformą kalendarza juliańskiego. O projekcie reformy złożonym przez Kopernika został powiadomiony w 1516 r. papież Leon X.

Geocentrycznemuteoria geocentrycznaGeocentrycznemu i geostatycznemu systemowi Klaudiusza Ptolemeusza, wyłożonemu ok. 150 r. w dziele znanym w kulturze łacińskiej jako Almagest, przeciwstawia Kopernik potrójny ruch Ziemi:

• obrotowy (wirowy) wokół osi biegunowej z zachodu przez południe na wschód w ciągu jednej doby;

• obiegowy wokół Słońca w kierunku zachodnim w ciągu jednego roku (Słońce według Kopernika nie znajduje się dokładnie w centrum tego ruchu – dopiero J. Kepler odkrył ruch Ziemi i planet po torach eliptycznych, w których w jednym z ognisk znajduje się Słońce);

• ruch precesyjny osi obrotu Ziemi spowodowany jej nachyleniem do płaszczyzny ekliptyki (w wyniku, jak wykazano później, spłaszczenia Ziemi i działających sił przyciągania Słońca i Księżyca).

System heliocentryczny pozwolił Kopernikowi ustalić porządek planet i proporcje ich orbit oraz uświadomił dotychczasowe błędy w szacunkowej ocenie rozmiarów Kosmosu (odległość tzw. sfery gwiazd stałych od układu planetarnego). Przy zanegowaniu podstawowych zasad systemu geocentrycznego Klaudiusza Ptolemeusza, Kopernik, konstruując system przypisujący Ziemi status ciała niebieskiego, opierał się także na danych wynikających z obserwacji astronomicznych poprzedników, w tym na obserwacjach wspomnianego Klaudiusza Ptolemeusza oraz na referowanych przez niego ok. 300 lat wcześniejszych obserwacjach Hipparcha. Dysponowanie wynikami obserwacji dokonywanymi na przestrzeni blisko 2 tys. lat miało szczególne znaczenie dla badania ruchu powolnego (precesyjnego) postrzeganego na sferze niebieskiej jako „precesyjny ruch sfery gwiazd stałych”, a przypisanego przez Kopernika „trzeciemu” ruchowi Ziemi.

Główne dzieło, De revolutionibus (O obrotach), tworzone między 1515 a 1530 r., uzupełniane i korygowane w ciągu następnego dziesięciolecia, początkowo znane i rozpowszechniane było wyłącznie w gronie zaprzyjaźnionych specjalistów. Do publikacji skłonił Kopernika przybyły do Fromborka (V 1539 r.) z Wittenbergi niemiecki astronom i matematyk G.J. von Lauchen, zwany Retykiem. Opracowany w porozumieniu z Kopernikiem wyciąg z rękopisu O obrotach, zatytułowany Narratio prima (Opowieść pierwsza), opublikowano w Gdańsku 1540 i w Bazylei 1541.

Rękopis O obrotach…, opatrzony listem dedykacyjnym Kopernika do papieża Pawła III, został przekazany do druku w Norymberdze w 1541 r., a opublikowany w 1543 r. Zabiegi redakcyjne teologa protestanckiego A. Osiandra, odpowiedzialnego za druk dzieła, polegały na zastąpieniu przedmowy Kopernika własnym, niepodpisanym przez redaktora tekstem, przedstawiającym teorię Kopernika jako hipotezę ułatwiającą obliczenia (przeciwnie do stanowiska autora wyrażonego w liście dedykacyjnym) oraz w zmianie tytułu na De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich).

W Warszawie dzieło ukazało się w 1854 r. i zawierało oprócz tekstu łacińskiego pierwsze polskie tłumaczenie dokonane przez astronoma J. Baranowskiego. Autograf dzieła przechowywany jest w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Składa się ono z 6 ksiąg: pierwsza podaje uzasadnienie centralnego położenia Słońca oraz potrójnego ruchu Ziemi, uzupełnione wykładem trygonometrii płaskiej i sferycznej oraz wyliczoną przez Kopernika tablicą dziesiętnej funkcji sinus; księga druga obejmuje astronomię sferyczną oraz katalog gwiazd, w księdze trzeciej przedstawiona jest Kopernika teoria precesji, księga czwarta zawiera teorię ruchu Księżyca i omówienie metod obliczania zaćmień, a księgi piąta i szósta teorię ruchu planet.

Rozpowszechnienie idei Kopernika sięga pierwszych dziesięcioleci XVI w., przynajmniej w Krakowie, gdzie znany był Commentariolus. Od przełomu XVI i XVII w. system kopernikański zyskiwał coraz więcej zwolenników, a do jego rozpowszechnienia i rozwoju przyczynili się w XVII w. Galileusz i Kepler. Równocześnie dzieło Kopernika, rozumiane przez autora jako dzieło matematyczne przeznaczone dla matematyków, było interpretowane przez teologów protestanckich i katolickich. Jeszcze za życia autora zarówno system, jak i sam autor byli ośmieszani przez M. Lutra (1539) i F. Melanchtona, natomiast Kościół katolicki, który początkowo nie zajmował wobec niego oficjalnego stanowiska, później, po soborze trydenckim, dojrzał w nim zagrożenie dla biblijnej wizji świata. W 1616 r. De revolutionibus... zostało umieszczone w Index librorum prohibitorum (Indeksie ksiąg zakazanych), skąd zostało usunięte w 1758 r. W 1835 r. ukazało się wydanie Index…, w którym dzieło Kopernika nie było już wymienione.

Dowodem ruchu orbitalnego Ziemi, a zatem słuszności teorii Kopernika, było odkrycie w 1728 r. aberracji rocznej przez angielskiego astronoma J. Bradleya, bezpośrednim dowodem ruchu obrotowego Ziemi – wynik doświadczenia J.B.L. Foucaulta z wahadłem (1851).

Źródło: www.encyklopedia.pwn.pl/haslo/Kopernik‑Mikolaj.

Słownik