Mikołaj Kopernik i jego dzieło

Mikołaj Kopernik, urodzony w 1473 roku w Toruniu, jest bez wątpienia jedną z najwybitniejszych, a zarazem najbardziej fascynujących postaci renesansu. Znany jest głównie jako ten, który „wstrzymał Słońce i ruszył Ziemię”, a przecież poza astronomią, o czym mniej wiadomo, zajmował się również astrologią, matematyką, ekonomią i prawem. Był także lekarzem oraz tłumaczem, a nawet kartografem. Sporządził między innymi mapę Warmii i zachodnich granic Prus Królewskich, współpracował z Bernardem Wapowskim przy opracowywaniu mapy Królestwa Polskiego i Litwy oraz przygotował traktat o monecie zawierający projekt reformy systemu monetarnego w Prusach. Kierował także obroną zamków warmińskich przed Krzyżakami, administrował biskupstwem, tłumaczył na łacinę dzieła pisarzy greckich, na przykład Teofila Symokatty. Był bez wątpienia prawdziwym człowiekiem renesansu, innymi słowy: renesansowym polihistorem.

Osiągnął to nie tylko dzięki zaletom umysłu, ale przede wszystkim gruntownemu wykształceniu. Studiował na Akademii Krakowskiej w czasie, gdy na uczelni największy rozkwit przeżywała astronomia, a wraz z nią matematyka, optyka geometryczna, kosmologia i kosmografia. Pobierał nauki w zakresie konstruowania i stosowania tablic astronomicznych oraz posługiwania się instrumentami astronomicznymi. W następnych latach kontynuował studia w Bolonii i Padwie, gdzie przez wiele lat oprócz astronomii zgłębiał matematykę, prawo kanoniczne i medycynę. W trakcie pobytu we Włoszech prowadził także samodzielne obserwacje astronomiczne.

Po powrocie do Polski, następne 40 lat życia spędził na Warmii – w Olsztynie, Lidzbarku Warmińskim i Fromborku, gdzie nabył wieżę stanowiącą część murów obronnych miasta. Stała się ona miejscem pomiarów i obserwacji astronomicznych. Prowadził je przy użyciu instrumentów astronomicznych, które sam wykonał z drewna jodłowego, wzorując się na instrumentarium antycznym. Był wśród nich kwadrant, którym mierzył kątową wysokość Słońca i Księżyca nad horyzontem. Do dokładniejszych pomiarów używał triquetrum, czyli trójkąta paralaktycznego, do obserwacji gwiazd posługiwał się zaś sferycznym astrolabium, inaczej sferą armilarną.

Wyniki długoletnich pomiarów przyczyniły się w kilka lat później do podważenia obowiązującej wówczas geocentrycznej teorii ruchu ciał niebieskich, zakładającej, że dookoła Ziemi, centralnie usytuowanej we Wszechświecie, krąży siedem ciał niebieskich: Księżyc, Merkury, Wenus, Słońce, Mars, Jowisz i Saturn.

Po raz pierwszy zarys heliocentrycznej teorii budowy świata zawarł w napisanym w 1510 roku „Commentariolus” czyli „Małym komentarzu” lub „Komentarzyku”, rozpowszechnionym w odpisach wśród uczonych. Natomiast swoje główne dzieło zatytułowane „De revolutionibus orbium coelestium”, czyli „O obrotach sfer niebieskich”, stworzył w latach 1515‐1530, a później wielokrotnie jeszcze je uzupełniał i korygował.

Wprawdzie koncepcja heliocentryczna znana była już w starożytnej Grecji, jednak to dzieło Kopernika, zawierające jej naukowe podstawy, spowodowało jedną z najważniejszych rewolucji naukowych od czasów starożytnych, nazywaną przewrotem kopernikańskim. Dał on początek współczesnym poglądom na budowę Wszechświata. Wbrew powszechnym opiniom badania Kopernika nie przyniosły całkowicie nowego odkrycia. Były jedynie naukowym uzasadnieniem twierdzeń znanych od kilkunastu stuleci.

Mikołaj Kopernik w swym dziele przeciwstawił geostatycznemu i geocentrycznemu systemowi Klaudiusza Ptolemeusza teorię zróżnicowanego ruchu Ziemi: obrotowego wokół osi z zachodu na wschód w ciągu doby, obiegowego wokół Słońca w kierunku zachodnim w ciągu roku i precesyjnego ruchu osi obrotu Ziemi spowodowanego jej nachyleniem do płaszczyzny ekliptyki. Określił także układ planet i proporcje ich orbit oraz oszacował wielkość błędów popełnianych dotychczas w ocenie rozmiarów kosmosu. Tworząc koncepcję heliocentryczną, opierał się nie tylko na własnych pomiarach, lecz również wykorzystywał wyniki obserwacji astronomicznych wykonywanych i udokumentowanych w czasie poprzedzających ją blisko 2 tysięcy lat.

Teoria mówiąca, że Ziemia jest jedną z krążących wokół Słońca planet, była sprzeczna z obowiązującą ówcześnie Ptolemeuszowską koncepcją budowy Wszechświata i stawiała Kopernika w opozycji wobec innych astronomów i Kościoła. Zdając sobie z tego sprawę, opóźniał wydanie dzieła, które początkowo publikowane było tylko we fragmentach. W 1540 roku ukazało się „Narratio prima”, czyli „Opowiadanie pierwsze”, a dwa lata później rozprawa „O bokach i kątach trójkątów”, zawierająca końcowe rozdziały księgi pierwszej najważniejszego dzieła autora. W całości dzieło „De revolutionibus orbium coelestium”, dedykowane papieżowi Pawłowi III, ukazało się drukiem w Norymberdze w 1543 roku w nakładzie 400‐500 egzemplarzy. Po śmierci Kopernika w tym samym roku, wydano je jeszcze dwukrotnie w Bazylei i w Amsterdamie. Kolejne wydania ukazały się po ponad 200 latach, w XIX wieku.

Teoria Kopernika była bez wątpienia szokiem dla ówczesnego świata, zburzyła bowiem poglądy i przekonania o wyjątkowości Ziemi. W początkach XVII wieku Święta Kongregacja Świętego Oficjum zakazała głoszenia i publikowania poglądów heliocentrycznych, uznając tezę o Słońcu stanowiącym centrum świata za heretycką. Dzieła Kopernika i podzielającego jego poglądy Galileusza trafiły na ponad 200 lat do Indeksu Ksiąg Zakazanych.

Dziś teoria heliocentryczna stworzona przez Mikołaja Kopernika, a rozwinięta i udoskonalona przez jego następców – Johannesa Keplera, Galileusza, Jamesa Bradleya i wielu innych – przestała budzić jakiekolwiek wątpliwości. Dzisiejszy obraz budowy Układu Słonecznego ma bez wątpienia swoje źródła w koncepcji fromborskiego kanonika, a jego dzieło jest świadectwem odwagi w naukowym myśleniu oraz zdolności przeciwstawienia się autorytetom i panującym poglądom. Kopernik dowiódł, że w nauce nie ma dogmatów, a każde twierdzenie powinno być weryfikowane.