Zdzisław Adamczyk „Przedwiośnie”. Prawda i legenda

Po raz pierwszy historia wkracza w życie młodego Baryki – w roku 1914. Wybucha pierwsza wojna światowa, ojciec zostaje zmobilizowany i wcielony do armii. [...] Wydarzeniem dziejowym znacznie donioślejszym i radykalnie odmieniającym jego  myśli i czyny staje się – rewolucja 1917 roku.

Czasy wojny i rewolucji Żeromski przeżył w Zakopanem, a więc z dala od ważnych wypadków dziejowych. Zamęt rewolucyjny tutaj nie dotarł, żyło się biednie, ale bezpiecznie i spokojnie, nawet pierwsza wojna światowa nie objawiła tam swojego okrutnego oblicza. Obraz rewolucji w Baku kreślił pisarz na podstawie tego, co o tamtych wydarzeniach usłyszał lub przeczytał. Być może dlatego w obrazie rewolucji w Baku brak konkretów, brak informacji o odnotowywanych przez historię ludziach, wypadkach, zdarzeniach. Jedyne podane tutaj fakty dotyczą wyzwolonego lub raczej odżyłego pod wpływem rewolucji krwawego konfliktu narodowościowo‑religijnego między mieszkającymi w Baku Azerami i Ormianami w roku 1918. Mówi się w tej części powieści, iż wiosną 1918 władzę w Baku przejęli Ormianie, którzy mieli w pamięci niedawne rzezie urządzane przez Azerów (wówczas nazywanych zakaukaskimi Tatarami), wzięli srogi rewanż, paląc meczety i mordując azerskie kobiety i dzieci. W parę miesięcy potem, latem 1918 roku, do Baku przybyły wezwane przez Azerów pułki tureckie, co stało się powodem nowych walk, zakończonych dopiero we wrześniu zwycięstwem Turków i nowymi pogromami – tym razem wymordowaniem tysięcy Ormian.

Informacji o tych wypadkach historycznych nie ma jednak w Przedwiośniu wiele, autor koncentruje uwagę raczej na przedstawieniu atmosfery codziennego życia: kłopotów aprowizacyjnych, bezprawia, przemówień i mityngów, rozstrzeliwania rozmaitych białogwardzistówbiałogwardziścibiałogwardzistów i innych kontrrewolucjonistów, braku jakiegokolwiek ładu w życiu. FabułafabułaFabuła powieściowa nakierowana jest na ukazanie, jak te wydarzenia wpływają na egzystencję pani Barykowej i jej syna, a także – jak odciskają swój ślad na poglądach Cezarego.

Rewolucja jest w Przedwiośniu bezsensowną makabrą. 

[...]

Równie bezsensowna i okrutna jest rewolucja obserwowana z pozycji jednostki – i  to bynajmniej nie jakiegoś fabrykanta, wyzyskiwacza czy innego burżuja, lecz z perspektywy kilkunastoletniego chłopca i słabej, schorowanej kobiety, wciągniętych wbrew własnej woli w wiry rewolucji, doświadczających na sobie skutków wiatru historii.

Na Jadwigę Barykową rewolucja sprowadza same nieszczęścia, odbiera jej wszystko, co posiadała: [...]. W ogarniętym chaosem Baku musi nauczyć się zdobywać żywność, ukrywać i sprzedawać zgromadzone przed laty kosztowności, nielegalnie sprzedawać i szmuglować, głodować, znosić poniewierki i upokorzenia. Obraz codziennego życia tej przedwcześnie postarzałej i zniszczonej kobiety jest wielkim oskarżeniem rewolucji [...].

Rewolucja ma także wpływ na życie Cezarego - przede wszystkim jednak na jego poglądy. 

Początkowo przyjmuje ją z entuzjazmem głównie z tego względu, że oznacza koniec obowiązków szkolnych, że znosi wszystkie rygory, wprowadza w szare życie element niespodzianki i przygody. [...]

Z [...] wieców, zebrań i zgromadzeń, bo przecież nie z własnych doświadczeń, siedemnastoletni Cezary czerpie przekonanie, że dotychczasowy porządek świata był nieuczciwy, że życie trzeba oprzeć na nowych zasadach [...]. Nienawidzi burżujów i bogaczy, dlatego bez sprzeciwu przyjmuje konfiskatę mieszkania, sam dobrowolnie przekazuje rewolucyjnym władzom te pozostawione przez ojca kosztowności, o których istnieniu wie. Zarazem nie interesuje się zupełnie, skąd, jakim sposobem, za jakie środki zdobywa pożywienie matka. [...]

Dopiero gdy stracił matkę, gdy został zapędzony do pracy przy wywożeniu z miasta ciał pomordowanych i na własne oczy zobaczył skutki rzezi, obudziły się w nim wątpliwości i wahania. W fabule powieściowej wyeksponowane są dwa zdarzenia, które pozostawiają trwały ślad w jego świadomości. Na pogrzebie matki dostrzega, że z jej palca – razem ze skórą – zerwana została ślubna obrączka. Niedługo potem wywozi zwłoki zamordowanej pięknej dziewczyny ormiańskiej. Te dwa zdarzenia [...] obudzą w nim krytycyzm i niechęć do rewolucji, ale ze złudzeń nie wyleczą go zupełnie.

1 Źródło: Zdzisław Adamczyk, „Przedwiośnie”. Prawda i legenda, Poznań, s. 118–125.

Zdzisław Jerzy Adamczyk Wstęp

Pragnąc dać możliwie rozległy i dokładny obraz przebiegu i konsekwencji rewolucji w Rosji, ukazuje ją jakby w dwu planach: narrator opowiada, w jaki sposób wydarzenia  rewolucyjne zaważyły  na życiu anonimowej masy mieszkańców Baku, jak wpłynęły na losu setek i tysięcy ludzi, ale także – w zbliżeniu – ukazują skutki rewolucji dla Cezarego i jego matki, przedstawia załamywanie się tego wielkiego wydarzenia dziejowego w jednostkowym losie ludzkim.

W relacji auktorialnego narratoranarrator auktorialnyauktorialnego narratora, obserwującego życie tysięcy mieszkańców Baku, rewolucja jawi się jako bezsensowna makabra [...].

Wychodząc poza Baku i opowiadając o podróży Baryków w stronę polskich granic, ukazuje rezultaty rewolucji na innych obszarach państwa rosyjskiego; zwraca uwagę, że zostały zburzone elementarne normy życia społecznego, że szaleje drożyzna i głód, że zdezorganizowany został transport, że wszędzie panuje chaos i panoszy się samowola.

2 Źródło: Zdzisław Jerzy Adamczyk, Wstęp, [w:] Stefan Żeromski, Przedwiośnie, oprac. Z. J. Adamczyk, Wrocław 1982, s. 42–43.