W państwach demokratycznych opozycja jest elementem systemu partyjnego. W zależności od poziomu poparcia społecznego dla poszczególnych partii politycznych tworzą one opozycję parlamentarnąopozycja parlamentarnaopozycję parlamentarną lub pozaparlamentarnąopozycja pozaparlamentarnapozaparlamentarną. Reprezentacja w parlamencie zależy zarówno od wyniku wyborów, jak i od ordynacji wyborczej. W przypadku ordynacji proporcjonalnych partie, które nie przekroczą klauzuli zaporowej, pozostają poza parlamentem. Systemy większościowe również sprzyjają reprezentacji dużych ugrupowań. Partie parlamentarne, nawet będąc w opozycji, mają dużo większe szanse na wpływanie na decyzje władz.

Czym jest opozycja?

Opozycją parlamentarną nazywamy grupy polityczne lub frakcje parlamentarne, nieuczestniczące z różnych względów w tworzeniu rządu. Odnoszą się one krytycznie do działań rządzących i proponują własną alternatywę programową i personalną. Celem tych działań jest przejęcie władzy na podstawie uregulowań konstytucyjnych. Opozycję tworzą ugrupowania, które w większości spraw dotyczących państwa zajmują stanowisko krytyczne wobec rządzącej większości, ale powstrzymują się od działań destrukcyjnych, niezgodnych z konstytucją i regułami gry parlamentarnej.

Funkcje opozycji

Funkcje kontroli i krytyki rządu przez ugrupowania opozycyjne mogą się wyrażać w formie konstruktywnego wotum nieufności wobec całego rządu lub poszczególnych ministrów, ale mogą to być również działania pozytywne. Zaliczamy do nich: proponowanie własnych projektów ustaw, wprowadzanie poprawek do projektów przedstawianych przez rządzących czy wysuwanie kandydatów na stanowiska polityczne lub urzędy kontroli prawa.

W demokracjach ustabilizowanych istnieje niepisana umowa między opozycją a rządzącymi, że niektóre urzędy w państwie lub parlamencie są całkowicie apolityczne lub wybiera się na nie przedstawicieli partii opozycyjnych. W sprawach niebudzących kontrowersji lub ważnych dla długofalowych interesów państwa może dochodzić również do współpracy opozycji z partią rządzącą, a więc uczestniczy ona również w rządzeniu. Realizacja tej funkcji staje się bardziej zauważalna przy rządach mniejszościowych, które bez współpracy z częścią opozycji byłyby niezdolne do podejmowania decyzji.

W zależności od systemu partyjnego funkcjonującego w danym państwie, czy jest dwupartyjny lub wielopartyjny, rola opozycji parlamentarnej sprawdza się najczęściej do tworzenia gabinetu fantomowego (gabinet cieni). Przykładem działania tego typu gabinetu jest system brytyjski. W Wielkiej Brytanii funkcjonuje system dwupartyjny, co oznacza, że alternacja władzy odbywa się między Partią Konserwatywną a Partią Pracy. W takiej sytuacji można przewidzieć, która partia ma największą szansę na wymianę rządzących. Dlatego premierem‑cieniem zawsze jest lider partii opozycyjnej, natomiast członkowie tej partii są mianowani na ministrów. Wówczas wyborca, głosując na określoną partię, zna nie tylko jej program, ale również premiera i ministrów, którzy zasiądą w jego rządzie. Poza tym, co również jest tradycją anglosaską, jeśli rząd przygotowuje znaczące z punktu widzenia polityki państwa decyzje, np. dotyczące polityki międzynarodowej, dochodzi do wspólnych uzgodnień ugrupowania rządzącego i opozycyjnego. W ten sposób można zagwarantować ciągłość ochrony interesów państwa i jego polityki. Taka sytuacja jest jednak możliwa przede wszystkim w bipolarnym układzie politycznym. W systemie dwupartyjnym utrudnione jednak jest pełnienie kontrolnej funkcji opozycji. Premier nie jest zależny od większości parlamentarnej, tylko od wewnętrznych decyzji partii rządzącej. Skoro i tak partia ma większość parlamentarną, a rząd składa się z jednej partii, to opozycja nie jest w stanie odwołać premiera.

W przypadku systemu wielopartyjnego tworzenie rządów fantomowych jest bardzo trudne. Rząd powstaje najczęściej po wyborach w wyniku rozmów koalicyjnych, dlatego niełatwo ustalić skład Rady Ministrów w sytuacji, kiedy nie wiadomo, jakie partie będą go tworzyć. W takich systemach partyjnych występuje opozycja antyrządowa. Wyborca popierający dane ugrupowanie nie może mieć pewności, że jego lider zostanie premierem. Jednak w większości państw regułą stało się powierzanie funkcji szefa rządu liderowi partii, która wygrała wybory, nawet jeśli ugrupowanie to musi tworzyć koalicję. Wyborca może również wybrać ugrupowanie opozycyjne, którego lider nie ma szans na przewodzenie rządowi, ale może mieć wpływ na jego program jako znaczący (jedyny) koalicjant.

Prawa opozycji w parlamentach wybranych państw europejskich

Modele opozycji

Opozycję parlamentarną można również charakteryzować pod kątem stosunku do rządzących. We współczesnych demokracjach można wskazywać na dwa modele opozycji.

Modele te odzwierciedlają układ w systemie politycznym.

Konfrontacja

W państwach o skonsolidowanej demokracji opozycja konfrontacyjna występuje przede wszystkim w systemie westminsterskimsystem westminsterskisystemie westminsterskim. Jednak w parlamentach państw anglosaskich przewidziano wiele mechanizmów ułatwiających współdziałanie odrębnych i rywalizujących między sobą partii politycznych. Przywódcy obu największych ugrupowań mają podobne prawa jako przedstawiciele administracji publicznej. Lider partii rządzącej to przecież premier, a lider partii opozycyjnej to potencjalny premier stojący na czele gabinetu cieni. Dyskusje w parlamencie są bardzo ostre, ale merytoryczne.

W przypadku spolaryzowanych scen politycznych funkcją opozycji politycznej jest przede wszystkim kontrola rządu. Polega ona na krytyce jego działań pojawiającej się np. w mediach. Ważnym elementem sceny politycznej, pomagającej w realizowaniu tej funkcji, są wolne i niezależne media. Merytoryczna dyskusja i wskazywanie popełnianych przez rządzących błędów, niekompetencje ministrów pokazywane w sposób spokojny i bez emocji, skutkują możliwością naturalnego przejmowania władzy przez gabinet cieni. Przedstawiciele opozycji są świadomi decyzji podejmowanych przez władzę i mogą merytorycznie oceniać jej działania. W takiej sytuacji opozycja nie ma potrzeby zbyt bliskiego kooperowaniakooperacja partyjnakooperowania z rządem. W państwach o ustabilizowanej demokracji funkcjonuje jednak tzw. minimum konsensualne między rządem a opozycją, zwłaszcza jeśli różnice programowe nie są zbyt duże. W modelach konfrontacyjnych możliwe jest przyjmowanie dobrych pomysłów opozycji przez partię rządzącą lub poparcie dla właściwych decyzji rządzących przez opozycję. Obie strony spolaryzowanej sceny politycznej charakteryzują się jednak merytorycznym przygotowaniem do rządzenia oraz poczuciem odpowiedzialności za państwo. Są one również kontrolowane przez świadomych obywateli, którzy oceniają obie strony sceny politycznej w kolejnych wyborach.

Kooperacja

Kooperacyjna opozycja polityczna jest zjawiskiem powszechnym w większości zachodnich demokracji. Stopień kompromisu politycznego jest zależny od relacji wewnątrz systemu partyjnego. Koalicje rządowekoalicja rządowaKoalicje rządowe są tworzone na podstawie porozumienia między partiami politycznymi przeważnie z tej samej rodziny politycznej, podobnymi programowo. W takich parlamentach może nastąpić polaryzacja sceny politycznej na dwa obozy lub wewnętrzny podział systemu partyjnego na partie lojalne wobec systemu politycznego, które będą konstruktywną wobec rządzących opozycją, partie półlojalne, tzn. takie, które dążą do zmiany regulacji konstytucyjnych zgodnie z zasadami państwa prawa, i partie antysystemowe, których głównym celem jest radykalna zmiana sposobu rządzenia, odejścia od zasad demokracji liberalnejdemokracja liberalnademokracji liberalnej na każdy możliwy sposób. Takie partie, najczęściej o skrajnych, prawicowych lub lewicowych programach, są przeważnie izolowane przez pozostałych uczestników gry politycznej. Ich marginalizacja polega przede wszystkim na braku potencjału koalicyjnego i niechęci do wchodzenia z nimi w jakiekolwiek uzgodnienia programowe. Kooperacyjna opozycja polityczna to ugrupowania, które wchodzą do parlamentów. W zależności od wzajemnych relacji między rządzącymi a opozycją mogą stanowić wzmocnienie pozytywnych działań władz lub ich krytykę. I jedna, i druga strona sceny politycznej w swoich działaniach zdaje sobie sprawę z konieczności rozliczenia się ze swoich działań parlamentarnych przed wyborcami. Ważne jest jednak dla funkcjonowania demokracji liberalnej, aby także wyborcy pamiętali o swoich prawach do rozliczania polityków. Wszelkie działania parlamentarne są oceniane przez zwolenników poszczególnych ugrupowań politycznych ze względu na ich skuteczność, dlatego w przypadku braku porozumienia z rządzącymi lub jeśli próbują oni wprowadzić swoje decyzje wbrew uregulowaniom prawnym, opozycja stosuje czasami tzw. obstrukcję parlamentarnąobstrukcja parlamentarnaobstrukcję parlamentarną, czyli działania określonej grupy deputowanych, które zmierzają najczęściej do zerwania obrad parlamentu, zakłócenia regulaminowego trybu jego funkcjonowania lub też uniemożliwienia podjęcia przez parlament jakichkolwiek decyzji. Działania takie to np. blokowanie dostępu do mównicy sejmowej, zagłuszanie wystąpień poselskich, masowe zgłaszanie się do głosu i wypowiedzi, które nie wiążą się z prowadzoną debatą, a także mnożenie wniosków mających wydłużyć debatę, opuszczanie sali posiedzeń na czas głosowania. Formy działania opozycji w kooperacyjnym modelu wynikają bezpośrednio z poziomu kultury politycznej, charakteryzującej zarówno polityków, jak i społeczeństwo. Im wyższy poziom kultury politycznej, tym większe umiejętności porozumienia i współpracy między różnymi ugrupowaniami, a także wspólny bojkot partii antysystemowych.

Opozycja pozaparlamentarna

W państwach demokracji liberalnej, gdzie obowiązują zasady pluralizmu politycznegopluralizm politycznypluralizmu politycznego i możliwość swobodnego zrzeszania się, istnieją również ugrupowania należące do opozycji pozaparlamentarnej. Można zaliczyć do niej nowe ugrupowania związane ze zmianami cywilizacyjnymi i potrzebą wskazywania na nowe rozwiązania polityczne. Ugrupowania te, np. partie Zielonych, w kolejnych elekcjach mogą stać się partiami parlamentarnymi i wchodzić w skład koalicji wyborczych. Ich program jest najczęściej uzupełniany o kwestie socjalne i prawa obywatelskie. Są częścią kooperacyjnej opozycji politycznej i koalicji rządowych.

Poza parlamentem często pozostają także partie antysystemowe. Przedstawicielami opozycji pozaparlamentarnej mogą być również ruchy i organizacje społeczne, krytykujące model rządów reprezentowany w parlamencie. Może to być opozycja antysystemowa, zwolennicy ograniczania demokracji liberalnej w imię silnego państwa lub zwolennicy skrajnych doktryn politycznych.

Najczęściej jednak działalność pozaparlamentarnej opozycji przejawia się w organizowaniu manifestacji ulicznych, które mogą mieć przebieg pokojowy, ale również mogą prowadzić do zamieszek. Pluralizm polityczny i możliwość działań parlamentarnych daje możliwość uniknięcia przeniesienia konfliktu politycznego na ulicę. Ważne jest więc, aby większość społeczeństwa czuła się reprezentowana przez partie parlamentarne. Równie istotne są relacje opozycji z koalicją w parlamencie i świadomość wpływu partii opozycyjnych na właściwe kształtowanie prawa. Kooperacja parlamentarna i merytoryczna dyskusja w spolaryzowanym systemie partyjnym to główne gwarancje trwałości rozwiązań demokratycznych i pokojowego rozwiązywania sporów.

Słownik