Roślinożerność jest oddziaływaniem antagonistycznymantagonizmantagonistycznym. Zwierzęta odżywiające się roślinami to roślinożercy, inaczej fitofagifitofagifitofagi.

Znaczna część energii chemicznej w pokarmie roślinnym pochodzi z celulozycelulozacelulozy, która buduje ściany komórkowe roślin. Polisacharyd ten jest dla zwierząt trudny do strawienia, ze względu na to, że zwierzęta nie wytwarzają celulazcelulazycelulaz – enzymów rozkładających wiązania obecne w celulozie. Z tego powodu u roślinożerców niezwykle ważna jest symbioza obligatoryjna z bakteriami, grzybami i pierwotniakami, które wydzielają enzymy rozkładające celulozę na cukry proste, wchłaniane przez zwierzę.

Dieta roślinna nie jest wysokoenergetyczna, dlatego większość roślinożerców przez cały dzień pobiera duże ilości pokarmu.

RztE1KUYQYbzI

Na zdjęciu widoczny jest żubr europejski (Bos bonasus), który odznacza się masywnie zbudowanym ciałem. Na zdjęciu widoczna jest przednia połowa ciała zwierzęcia, tylna znajduje się poza kadrem. Linia grzbietu żubra opada ku tyłowi, w kłębie, gdzie tworzy się charakterystyczny „garb” jest jej najwyższy punkt. Widoczne na fotografii przednie nogi są stosunkowo krótkie, podgardle zwisające, pysk szeroki a uszy krótkie i zaokrąglone. Z jego pyska wystaje krótki, siny język. Krótkie, masywne rogi zwrócone są ku przodowi i do środka. Zwierzę ma gęste, brunatnopłowe futro z dłuższym włosem na podgardlu, brodzie i części grzbietu. Futro w niektórych miejscach na ciele zwierzęcia jest zmierzwione i ma jasnobrązowy kolor. W tle widać rozmytą siatkę ogrodzeniową i zieloną roślinność.

R1brfiFzUJ0Yb

Zdjęcie przedstawia słonia afrykańskiego. To duże, szare zwierzę z masywnym tułowiem, czterema grubymi, walcowatymi nogami, dużą głową z okazałymi, płaskimi uszami i niewielkimi, czarnymi oczami. Znajduje się na sawannie wśród drzew. Trąbą chwyta gałąź drzewa. Pod trąbą widoczne są długie, sierpowate, ostro zakończone kły słonia, czyli inaczej ciosy w kolorze brunatno‑kremowym. W tle znajduje się roślinność charakterystyczna dla sawanny – niskie krzaki i drzewa, a także błękitnie niebo. Trawa pokrywająca podłoże jest żółta i uschnięta.

Pokarm roślinny jest bardzo zróżnicowany. Zalicza się do niego liście, owoce, trawę, korę drzew, nasiona, nektar, pyłek i glony. Ze względu na spożywane części roślin wyróżnia się różne rodzaje fitofagów.

Adaptacje roślinożerców do zdobywania pokarmu dzieli się na:

• adaptacje anatomiczneanatomiaanatomiczne;

• adaptacje behawioralnebehawiorbehawioralne.

Adaptacje anatomiczne roślinożerców do zjadania roślin dotyczą przede wszystkim:

• budowy przewodu pokarmowego;

• budowy zębów.

Adaptacje behawioralne roślinożerców do zjadania roślin obejmują przede wszystkim:

• umiejętność odróżniania roślin jadalnych od roślin trujących;

• umiejętność odróżniania jadalnych części roślin od trujących części roślin;

• dopasowanie swojego cyklu życiowego do czasu występowania trujących substancji w roślinie.

Owady wykształciły różne typy aparatów gębowych, których budowa zależy od rodzaju pobieranego pokarmu.

Jeżeli dany gatunek owada odżywia się sokami roślinnymi, musi przekłuć się przez celulozowe osłony. W tym celu używa np. kłujkikłujkakłujki.

R1MG3Gnq7ipz1

Zdjęcie przedstawia mszycę – niewielkiego żółtego owada, który za pomocą kłujki przebija pęd rośliny, na której stoi.

Soczyste liście są zgryzane przez gąsienice – stadia larwalne motyli, które podobnie jak prostoskrzydłe (szarańczaki, pasikoniki) mają aparat gębowy typu gryzącego.

R1De5jcVbPX4e

Zdjęcie przedstawia dużą, kolorową larwę motyla monarchy (Danaus plexippus), która zjada liście. Larwa ma prążkowany wzór. Składa się on z pasków białych, żółtych, czarnych. Na głowie i odwłoku widoczne są czarne czułki.

Dojrzałe formy motyli są przystosowane do pobierania pokarmu w postaci płynnej (nektar) dzięki rurkowatej ssawce, którą sięgają głęboko do wnętrza kwiatów.

RbnXYj62aCTKu

Zdjęcie przedstawia danaida wędrownego. Jest to motyl o pomarańczowych skrzydłach, które otacza czarna obwódka z białymi plamkami. Motyl spoczywa na pomarańczowym kwiecie jeżówki purpurowej. Za pomocą rurkowatej ssawki wysysa nektar z kwiatu.

U żywiących się nektarem pszczół (głównych zapylaczy) występuje aparat gryząco‑liżący.

RC0ukVvUShf0o

Zdjęcie przedstawia pszczołę miodną. Jest to owad z odwłokiem w czarne pasy, okrągłym tułowiem, z którego wyrasta para przezroczystych, pożyłkowanych skrzydeł oraz okrągłą głową z parą mozaikowatych oczu i z czułkami. Pszczoła siedzi na żółtych kwiatach złożonych z drobnych, żółtych płatków z zielonymi łodygami i zielonymi, postrzępionymi liśćmi. Tło fotografii jest rozmyte.

Termity, znane z niszczenia drewnianych budowli, trawią pokarm roślinny dzięki symbiotycznym mikroorganizmom (bakterie i protisty). Symbiont trawi celulozę, a następnie sam jest trawiony przez termita.

RWNkyuLXR0izj

Na fotografii znajdują się termity Nasutitermes corniger żywiące się drewnem. Liczne owady z tego gatunku znajdują się na butwiejącym pniu drzewa, w pęknięciu, które utworzył odłamany fragment kory. Termity posiadają kremowe, półprzezroczyste odwłoki podzielone na segmenty, trzy pary odnóży znajdujących się symetrycznie po obu stronach ciała oraz czarne głowy z parą kremowych czułek. Drewno, na którym siedzą ma kolor brązowo‑czarny.

Zapamiętaj!

Przykładem przystosowania behawioralnego do roślinożerności są larwy piędzika przedzimka (Operophtera brumata), które dopasowały swój cykl życiowy do czasu występowania trujących substancji w liściach dębu.

RjzE4XYjLKk24

Zdjęcie przedstawia gąsienicę piędzika przedzimka (Operophtera brumata), która żeruje na zielonym liściu. Jest to zielona gąsienica w jasnozielone paski.

Więcej informacji o aparatach gębowych owadów znajdziesz w e‑materiale pt. Aparaty gębowe owadówPwDugWuxxAparaty gębowe owadów.

U roślinożernych ślimaków obecna jest specyficzna płytka na języku – tarka. Za pomocą jej zakrzywionych do tyłu ząbków zwierzęta te zdzierają pokarm. Niektóre z nich wytwarzają enzymy trawiące celulozę, jednak większość, podobnie jak termity, żyje w symbiozie z mikroorganizmami rozkładającymi ten polisacharyd.

R129oC6PRa9oK

Zdjęcie przedstawia fragment tarki ślimaka Deroceras laeve. Jest to chitynowy fałd pokryty poprzecznymi rzędami zębów. Na fotografii przedstawione są jako nieregularne, białe nierówności na czerwonym tle.

Ryby odżywiające się glonami mają otwór gębowy przekształcony w narząd ssący, umożliwiający przyssanie się do podwodnych obiektów.

R1ZwUEF7sE43M

Na zdjęciu znajduje się glonojad syjamski (Gyrinocheilus aymonieri Ryba posiada niewielką, owalną i płaską głowę z brązowo‑czarnymi oczami oraz wargi w kształcie przyssawki. Ciało glonojada jest pokryte drobnymi, półokrągłymi łuskami, a po obu stronach ciała widać dwie pary półokrągłych, półprzezroczystych płetw. Ogon ryby jest w półcieniu, ponieważ znajduje się ona w ciemnej szczelinie pomiędzy dwoma kamieniami.

Ryby roślinożerne najczęściej występują w ciepłych wodach tropikalnych i rafach koralowych. Zazwyczaj mają tępy pysk i krótką jamę ustną, w której znajduje się wiele zębów zdolnych do miażdżenia i skrobania pokarmu roślinnego. Przewód pokarmowy ryb roślinożernych charakteryzuje się bardzo długimi jelitami. Zwierzęta te spędzają większość dnia na jedzeniu.

Do ryb roślinożernych zalicza się m.in. amura białego (Ctenopharyngodon idella).

RIkiIPdj6bzoJ

Zdjęcie przedstawia amura białego. Jest to duża ryba o wydłużonym, walcowatym ciele i szerokiej głowie. Ma tępy pysk, ciemnozielony grzbiet, łuski ciemno obramowane, tworzące wzór siatki.

Tylko nieliczne gatunki gadów (niektóre żółwie i jaszczurki) są roślinożerne.

Pysk roślinożernych jaszczurek jest krótki i zaokrąglony. Zwierzęta te mają silne mięśnie szczęk i język przemieszczający pokarm w jamie gębowej. Ich zęby są przystosowane do cięcia pokarmu roślinnego.

Niektóre gatunki rozdrabniają pokarm mechanicznie w żołądku za pomocą gastrolitówgastrolitygastrolitów.

RcIDbDClcrfVM

Zdjęcie przedstawia jaszczurkę Sauromalus ater, która stoi na kamieniu. W tle znajdują się różne rośliny, głównie kwiaty i liście Larrea tridentata, którymi gad się odżywia. Rośliny mają podłużne, dość grube, nagie łodygi z licznymi wypustkami na powierzchni, a także białe, podłużne kwiaty umieszczone dookoła głównej łodygi. Pomiędzy nimi znajduje się pnącze z drobnymi listkami oraz płaskimi, zielonymi strączkami, wewnątrz których znajdują się ziarna. Jaszczurka ma duży, zaokrąglony brzuch i masywne kończyny. Niewielkie, błyszczące łuski pokrywają jej ciało. Głowa, kończyny i okolice miednicy są czarne, a środkowa część ciała jest jasnobrązowa z brązowymi plamkami.

W jelicie grubym gatunków z rodzaju Corucia i Uromastyx znajdują się specjalne zastawki, które spowalniają przesuwania się pokarmu. Ułatwia to działalność symbiotycznych mikroorganizmów. Jelito grube jest u nich dłuższe, dzięki czemu czas trawienia jest wydłużony.

Żółwie nie mają zębów. Żółwie roślinożerne mają listwy rogowe, które przybierają ząbkowany kształt. Pomaga im to w rozdzielaniu suchych i twardych elementów roślinnych.

R1tk2i40oxXzN

Zdjęcie przedstawia żółwia jadalnego unoszącego się w toni wodnej. Płynie tuż pod powierzchnią tafli wody, widoczna jest ona w górnej części fotografii – odbija się w niej skorupa żółwia i dno morskie. Żółw ma okrągłą, płaską skorupę w geometryczne wzorki zbliżone kształtem do prostokątów. Posiada również dwie pary kończyn – przednie i tylne są płaskie, kształtem zbliżone do płetw, są również pokryte geometrycznymi, brązowo‑żółtymi wzorami. Głowa gada jest mała, owalna, z przodu widać czarne, okrągłe oko i szczęki układające się w charakterystyczny otwór gębowy. Woda, w której pływa żółw jest przezroczysta, ma niebieski odcień. Na dnie morskim znajdują się szare skały i koralowce.

Ptaki bardzo rzadko są roślinożerne. Wynika to z faktu, że rośliny są pożywieniem ubogim w składniki odżywcze, trudnym do przetrawienia i objętościowo dużym w stosunku do ptaków, które mają niewielkie rozmiary.

Ptaki roślinożerne mają dłuższe niż przeciętne jelito, ponieważ pokarm roślinny, aby zostać w pełni strawiony, musi przejść proces fermentacji.

R3v06SlsoYZM0

Zdjęcie przedstawia hoacyna. To duży ptak o opierzonej głowie z widocznym czubem, który tworzą rude, ostro zakończone pióra. Głowa ptaka po bokach jest turkusowoniebieska, ma krótki, masywny, ostro zakończony dziób, a po boku głowy widoczne jest czarne, okrągłe oko. Szyja ptaka jest dość długa, jej spód pokrywają krótkie, rude piórka, a górna część szyi pokryta jest czarno – białym upierzeniem. Hoacyn siedzi na kępie zielonej roślinności, jego duże skrzydła są złożone wzdłuż ciała, są pokryte czarnymi lotkami z białymi końcami. Ogon ptaka również jest czarny, a końcówki piór na ogonie mają pomarańczowy kolor. W tle widoczna jest zielona, rozmyta roślinność.

Ptaki nie mają zębów, a odżywiając się pokarmem roślinnym, rozcierają go dzięki gastrolitom, które po połknięciu współdziałają z mięśniową częścią dwukomorowego żołądka.

Budowa dzioba ptaka stanowi przystosowanie do rodzaju pobieranego pokarmu. Najwięcej gatunków roślinożernych ptaków żywi się nasionami i owocami.

U roślinożernych ssaków przystosowania do obróbki pokarmu roślinnego dotyczą budowy zębów i pozostałych części układu pokarmowego.

R1ZnkNzbNBC8A

Zdjęcie przedstawia głowę żyrafy. Widoczne są owłosione, mięsiste wargi. Z jamy ustnej wystaje długi język, który otacza roślinę.

Przeżuwacze mają zęby hypsodontycznehypsodontyzmhypsodontyczne. Posiadają jedną parę górnych siekaczy lub ich brak. Dolne siekacze i podobne do nich kły są oddzielone od zębów policzkowych, przedtrzonowców i trzonowców, diastemądiastemadiastemą. Płaskie zęby przedtrzonowe i trzonowe o dużej i skomplikowanej powierzchni żującej ułatwiają przeżuwaczom rozcieranie pokarmu roślinnego.

R1E20tKhtRFUw

Zdjęcie przedstawia uzębienie bydła domowego. W dolnej szczęce widoczne są cztery siekacze i jeden podobny do nich kieł. Za siekaczami i kłami znajduje się rozległa diastema. W górnej szczęce zębów brak.

Gryzonie mają w szczęce dolnej i w szczęce górnej po parze dłutowatych, stale rosnących siekaczy. Ścieranie ich powierzchni powoduje, że stale są ostre i pozwalają na obróbkę twardego pokarmu roślinnego. Za siekaczami znajduje się rozległa diastema na miejscu kłów. Zęby policzkowe, przedtrzonowce i trzonowce, tworzą powierzchnie żujące.

Rp9FatZ146oDT

Zdjęcie przedstawia bobra pospolitego. Ma uchylone wargi. W jamie gębowej znajdują się duże, ostre, pomarańczowe siekacze, osadzone po dwa na szczęce górnej i dolnej. Za siekaczami znajduje się rozległa diastema.

Ssaki roślinożerne mają dłuższy przewód pokarmowy niż mięsożercy. Dzięki takiej budowie przewodu pokarmowego czas trawienia jest wydłużony, a powierzchnia wchłaniania składników pokarmowych duża. W długim jelicie ślepym (kątnicy) i górnej części okrężnicy znajdują się symbiotyczne mikroorganizmy, trawiące poszatkowany pokarm roślinny. Uwalniają one składniki odżywcze, które zwierzę może wchłonąć.

Przeżuwacze mają wielokomorowe żołądki. Przeżuwacz zjada pokarm, który trafia do żwacza, gdzie dzięki bakteriom beztlenowym rozpoczyna się fermentacja, a obecne symbiotyczne pierwotniaki (orzęski), wydzielając enzym celulazę, trawią celulozę (dostarczając glukozę zarówno sobie, jak i roślinożercy). Następnie pokarm jest odbijany i wraca do jamy gębowej. Zwierzę dokładniej go przeżuwa i miesza ze śliną, po czym pokarm znów trafia do kolejnych części żołądka.

Krowa, która odżywia się głównie trawą, wymagającą długiego trawienia, ma żołądek większy o bardziej złożonej budowie niż żołądek żyrafy, która odżywia się łatwiej przyswajalnymi liśćmi i gałązkami.

Rośliny bronią się przed roślinożercami, stosując różne mechanizmy obronne. Więcej na ten temat przeczytasz w e‑materiale pt. Nie dam się zjeśćPmEsW4sMlNie dam się zjeść.

Słownik