Leszek Kołakowski

Na początku swej drogi naukowej Kołakowski dał się uwieść ideologiiideologiaideologii marksistowskiej. Rozpoznał później przyczajone w niej fundamentalne zło i podjął próbę zrozumienia genezygenezagenezy i istoty tej ideologii oraz zaczął szukać form jej przezwyciężenia. Stawiał pytanie: Jak to się stało, że teoria Marksa, wychodząc od idei wolnościowych i humanistycznych, rozwinęła się w ideologię usprawiedliwiającą przemoc, manipulację i zniewolenie? We wstępie do Głównych nurtów marksizmumarksizmmarksizmu napisał:

Kołakowski był historykiem ideiideaidei, a więc myślicielem świadomym bogactwa tradycji zachodniej filozofii. Starał się więc pokazać i objaśnić współczesnemu człowiekowi, co właściwie dlań z niej wynika. Badając dzieje kościoła katolickiego, z jednej strony starał się je objaśnić, z drugiej chciał pokazać, jaką rolę może odgrywać w życiu wiara. W końcu, świadom złożoności, a nawet sprzeczności życia moralnegomoralnośćmoralnego człowieka, próbował wskazać, jak pomimo tych trudności zachować zasady etyczneetykaetyczne i jakie by to miały być zasady. W związku z tym wyzwaniem przez całą twórczość Kołakowskiego przewijają się dwa kluczowe problemy ściśle ze sobą połączone: ludzkiej wolności i zła. Filozof starał się przede wszystkim wyjaśnić ich złożoność, ale również rozwikłać je od strony praktycznej przez podanie określonych wskazań, reguł, sposobów postępowania.

Marksizm – król jest nagi

Jako młody intelektualista Kołakowski przeżywał fascynację marksizmem, który zdawał się dawać nadzieję na ostateczne rozwikłanie zagadki istnienia człowieka oraz receptę na rozwiązanie bolączek ludzkości. Postawa filozofa była przy tym wówczas bardzo bojowa. Pisał teksty wymierzone przeciw tradycyjnej filozofii, a zwłaszcza przeciw tradycji myśli chrześcijańskiej. Około dekady zajęło mu uświadomienie sobie, jak bardzo takie podejście jest ograniczone i zaślepione. Z pewnym zawstydzeniem wspominał o tym po latach. Jednocześnie przyznawał, że nie był to czas zmarnowany. Postawa bojowa zmusiła go do przestudiowania olbrzymiej literatury z zakresu historii kościoła, marksizmu i w ogóle filozofii. Były to filary jego rychłej przemiany duchowo‑intelektualnej. Stał się bojownikiem walczącym z wszelkiego rodzaju zaślepieniami.

I tę właśnie chełpliwość w pierwszej kolejności dostrzegał Kołakowski w marksizmie. Następnie, angażując do tego cały rozbudowany arsenał historii idei, wykazał kolejne fundamentalne wady. Marksizm ideologiczny był syntezą doktryndoktrynadoktryn dwóch myślicieli, Marksa i Engelsa. Kołakowski w pierwszej kolejności prześledził genezę obu systemów, sięgając aż do myśli Plotyna i do jego fundamentalnej tęsknoty za przezwyciężeniem nieznośnej przygodności i skończoności ludzkiego bytubytbytu, za osadzeniem go w czymś pewnym, absolucie − jest to więc tęsknota za ostatecznym spełnieniem i wiecznością. Tę tęsknotę Kołakowski dostrzegał także w myśli Engelsa i Marksa. Następnie wykazał szczegółowo arbitralność i powierzchowność wielu wyjściowych analiz obu myślicieli, pisząc na przykład:

Rc8wQdvbqMG5a1

Ilustracja przedstawia króla, który idzie pod baldachimem trzymanym przez strażników. Wokół zgromadzony jest tłum ludzi. Król ma na głowie koronę, w rękach trzyma symbole władzy: berło oraz jabłko. Ubrany jest w prostą koszulę, nie ma spodni, idzie boso.

Pewną naiwność i powierzchowność zarzucał także Marksowi, pokazując, że apodyktyczność i pewność, z jaką późniejszy marksizm formułował swoje rzekome „naukowe” tezy na temat rzeczywistości, pochodziły w gruncie rzeczy z nierzetelności filozofii jego duchowych patronów. Ale to nie wszystko: bodaj najciekawsze jest to, że poddane wnikliwej analizie systemy myślowe ojców marksizmu, a za jego pośrednictwem leninizmu, stalinizmu i komunizmu, są wzajemnie sprzeczne. Kołakowski szczegółowo punktował każdy element takiej sprzeczności. W końcu w podsumowaniu pierwszej najważniejszej części swojego dzieła wykazał, że ostatecznie myślenie samego Marksa opiera się na trzech wielkich mitach i z nich wyrasta (udając, że nie są to żadne mity, a jedynie efekt naukowego badania rzeczywistości). Te mity to:

• motyw romantyczny – wywodząca się aż z pism Jean‑Jacquesa Rousseau tęsknota za autentyczną wspólnotą, „która tworzyła z dawnych tradycyjnych wspólnot moralne całości”;

• motyw prometejsko‑faustyczny – wywodząca się z twórczości Ajschylosa, Shakespeare’a czy Goethego „wiara w niczym nieograniczone możliwości człowieka‑twórcy samego siebie, ujęcie historii ludzkiej jako procesu samotworzenia przez pracę, pogarda dla tradycji i kultu przeszłości”;

• wątek oświeceniowy, deterministyczny, racjonalistyczny – nieograniczona wiara, że ludzkim życiem kierują deterministyczne konieczności, które rozumem swym człowiek może pojąć i ostatecznie, co właśnie czyni marksizm, nad nimi zapanować, przynosząc tym samym człowiekowi wolność i spełnienie.

Słownik