Lodowcami określa się nagromadzenie na powierzchni Ziemi ogromnej ilości lodu, który ma zdolność poruszania się. Lodowce zajmują 10% powierzchni lądowej Ziemi i stanowią ok. 2% objętości powłoki wodnej. Lodowce dzielą się na:

  • lądolody (lodowce kontynentalne) – ogromne pokrywy lodowe przemieszczające się we wszystkich kierunkach (np. na AntarktydzieAntarktydaAntarktydzie, Grenlandii);

  • lodowce górskie – występujące w górach masy lodu, których ruch jest uwarunkowany przebiegiem dolin.

Lodowce powstają wskutek przekształcenia się śniegu w lód lodowcowy w pewnych określonych warunkach klimatycznych i orograficznych (związanych z ukształtowaniem terenu).

Lądolody (lodowce kontynentalne) pokrywają współcześnie Antarktydę i Grenlandię. Lądolód antarktyczny zajmuje powierzchnię ok. 14 mln kmIndeks górny 2. Granica wiecznego śniegu na Antarktydzie przebiega na poziomie morza. Lądolód grenlandzki, o powierzchni 1,7 mln km2, jest znacznie mniejszy. Granica wieloletniego śniegu na Grenlandii przebiega na wysokości ok. 0 m n.p.m. i dochodzi do ok. 600 m n.p.m. w części południowej, dlatego też nawet w cieplejszej, południowej części znaczne obszary wyżynne i górskie pokryte są lodem. Oba lądolody łączy zbliżony bochenkowaty kształt. Największa ilość śniegu zbiera się w centralnej części lądolodu, boki natomiast „płyną”, dzięki czemu tarcza lodowa uzyskuje specyficzny kształt. Grubość lądolodów jest tak duża, że pokrywają one nawet wysokie obszary gór, ponieważ wartość uśredniona pokrywy śnieżnej wynosi około 2,5 km. W wielu miejscach ich ostre i skaliste szczyty – tzw. nunatakinunataknunataki – wystają ponad powierzchnię lodu. Na granicy lądu i morza ruch lądolodów sprzyja powstawaniu lodowców szelfowych. Są to płyty lodowe spływające ku morzom i oceanom, które następnie dryfują po wodzie. Lodowce szelfowe zakończone są często barierą lodową (stromą ścianą lodową). Fragmenty lodowców szelfowych mogą się odłamywać (cielić się), dając początek pływającym górom lodowym. Największymi na świecie są Lodowiec Szelfowy Rossa oraz Lodowiec Szelfowy Ronne-Filchnera znajdujące się na Antarktydzie.

R188FU4f4jVez
Antarktyda
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Obecnie trudno przewidzieć, jakie konsekwencje przyniesie za sobą topnienie lodowców. Międzyrządowy Panel ds. Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) przewiduje, że w ciągu od 50 do 100 lat poziom wody związany z topnieniem podniesie się o 20–60 cm, co może zagrozić miastom, które znajdują się na terenach depresyjnych bądź na niewielkich wysokościach nad poziomem morza (np. Wenecja, Amsterdam, Londyn). Duży napływ wód trafiający do Oceanu Atlantyckiego wpłynąć może na cyrkulację wody, przyczyniając się do degradacji wielu ekosystemów. Wiele gatunków roślin i zwierząt zagrożonych jest wyginięciem. Miasta oraz wsie znajdujące się w dolinach zagrożone są tzw. powodziami lodowcowymi. Topnienie lodu w Arktyce wpływa na zmiany klimatu na obszarach o umiarkowanych szerokościach geograficznych.

Arktyka

1. Granice Arktyki

Granice Arktyki jako krainy geograficzno‑przyrodniczej wyznacza zarys izotermy lipca, wynoszącej na lądzie 10°C, a na morzu 5°C; przebieg tej izotermy na lądzie zbiega się z linią południowych obrzeży strefy tundry i linii drzew, za tę granicę przyjmuje się również koło podbiegunowe północne. Powierzchnia Arktyki w tych granicach wynosi ok. 27 mln kmIndeks górny 2. Według kryteriów astronomicznych zasięg Arktyki wyznacza koło podbiegunowe północne. Powierzchnia jest wtedy mniejsza i wynosi ok. 21 mln kmIndeks górny 2. W granicach Arktyki leżą północne obszary Norwegii, Szwecji, Finlandii, Rosji, Kanady, Alaski, Aleuty (Stany Zjednoczone), Grenlandia (terytorium duńskie), Islandia oraz Ocean Arktyczny.

R1XhtBD7JpKzo
Arktyka
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

2. Status prawny Arktyki

Status prawny Arktyki nie jest uregulowany umowami międzynarodowymi. Istnieją różne sposoby traktowania tego obszaru.

  • Koncepcja morza pełnego, na którym, poza wodami terytorialnymi panuje wolność żeglugi.

  • Koncepcja sektorów dzieląca Arktykę na sektory przynależne do państw sąsiadujących z jej obszarem. Wierzchołkiem sektora jest biegun północny, granicami bocznymi – linie przeprowadzone wzdłuż południków do bieguna północnego od krańcowego punktu wschodniego i zachodniego terytorium lądowego danego państwa. Koncepcja zakłada, że państwo, którego terytorium przylega do obszarów arktycznych, ma prawo do wszystkich zasobów, zarówno odkrytych, jak i tych, które zostaną odkryte w przyszłości w sektorze.

  • Koncepcja Wspólnego Dziedzictwa Ludzkości zakładająca zakaz zawłaszczania przez jakiekolwiek państwo dna mórz i oceanów, które znajdują się poza wodami terytorialnymi, wykorzystywanie tych stref jedynie dla celów pokojowych, wspólne zarządzanie obszarami i równy podziałów zysków z ich eksploatacji.

R16IUiFCo9E3s
Podział terytorialny wód Oceanu Arktycznego
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o, licencja: CC BY-SA 3.0.
RyOMrJTpltwHX
Granice Arktyki wg zarysu izotermy lipca
Źródło: Domena publiczna, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

3. Grzbiet Łomonosowa

Grzbiet Łomonosowa – grzbiet podmorski na dnie Oceanu Arktycznego ciągnący się od Wyspy Ellesmere'a pod biegunem północnym do Wysp Nowosyberyjskich o długości 1800 km, szerokości od 60 do 200 km, wysokości od 3000 do 3700 m ponad dnem oceanu. Ze względu na przebieg przez biegun północny Ziemi i centralną część oceanu, grzbiet jest obiektem zainteresowania politycznego krajów posiadających terytoria w Arktyce. Rosja, Dania i Kanada traktują grzbiet jako przedłużenie szelfu kontynentalnego i na tej podstawie wysuwają roszczenia do rozległych obszarów Alaski, w tym bieguna północnego i znajdujących się tam bogactw naturalnych.

RQuwoeIJfVFsk
Grzbiet Łomonosowa
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o, licencja: CC BY-SA 3.0.

Osadnictwo w Arktyce

Rii3UE3St8Nnj
Osadnictwo w Arktyce
Źródło: S. Harder, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

1. Inuici (Eskimosi)

Inuici (Eskimosi) – grupa rdzennych ludów obszarów arktycznych i subarktycznych licząca ok. 120 000 osób. Zamieszkuje północne wybrzeża Ameryki Północnej od Zatoki Św. Wawrzyńca po Alaskę, północno‑wschodni skraj Syberii oraz południowe wybrzeża Grenlandii. Część populacji jest zasymilowana, natomiast część trudni się myślistwem i rybołówstwem. Latem prowadzi wędrowny tryb życia, zimą łączy się w grupy liczące do 100 osób, mieszkające w stałych osadach.

RGZs6vbrxDtlF
Inuici w tradycyjnych amautiit (parkach, kurtkach) wykonanych z foki (po lewej) i karibu (po prawej)
Źródło: A. Walk, CC BY-SA 2.5, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

2. Saamowie (Lapończycy)

Saamowie (Lapończycy) – lud zamieszkujący głównie Laponię, krainę historyczno‑geograficzną w Europie Północnej obejmującą północne krańce Norwegii, Finlandii, Rosji oraz Szwecji. Uważa się, że Saamowie są potomkami pierwotnych mieszkańców Skandynawii. Ich liczebność szacuje się na 80 000–135 000. Tradycyjne zajęcia to myślistwo i rybołówstwo oraz hodowla reniferów. Znaczna część jest zasymilowana i prowadzi w pełni osiadły tryb życia.

R1GDUP72cKhSC
Lapończyk w Honningsvåg
Źródło: H. Barrison from Massapequa, NY, USA CC BY-SA 2.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

3. Nieńcy (Samojedzi)

Nieńcy (Samojedzi) – jeden z ludów samodyjskich zamieszkujący tundrową część Rosji od obwodu archangielskiego do półwyspu Tajmyr. Jego liczebność ocenia się na ok. 36 000. Nieńcy prowadzą koczowniczy tryb życia, zajmują się wędrowną hodowlą reniferów, polowaniem na zwierzęta futerkowe oraz rybołówstwem.

R1O5SSS0pRrtM
Nieńcy, tundra południowo-zachodniego Jamału
Źródło: S.V. Popov, CC BY-SA 4.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

4. Czukcze

Czukcze – rdzenny lud syberyjski zamieszkujący Czukotkę, częściowo Jakucję i Kraj Kamczacki. Jego liczebność jest szacowana na ok. 16 000. Dzieli się na dwie grupy: Czukczów lądowych (Czauczu) — półosiadłych hodowców reniferów i Czukczów nadbrzeżnych (Ankałym) — łowców ssaków morskich.

R1mLU3Jy7afjl
Chłopiec czukocki, Czukocki Okręg Autonomiczny
Źródło: Archiwum RIA Nowosti, V. Zagumennov, CC-BY-SA 3.0 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

5. Aleuci

Aleuci – rdzenni mieszkańcy Wysp Komandorskich i Aleutów oraz zachodniej części półwyspu Alaska. Ich liczebność wynosi około ok. 12 000. Zajmują się polowaniem na ssaki morskie, rybołówstwem i zbieractwem. W dużej części podlegają asymilacji.

R13L6e4W3kySI
Aleucki obóz rybacki
Źródło: S. Palmer, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

6. Atapaskowie

Atapaskowie – jedna z grup Indian Ameryki Północnej, zamieszkująca zachodnią Kanadę i środkową Alaskę (plemiona Dogrib, Koyukon, Chipewyan). W przeszłości zajmowali się myślistwem i rybołówstwem, obecnie częściowo kontynuują tradycyjną gospodarkę.

R1BKjaOCfKvET
Allakaket, Alaska
Źródło: dostępny w internecie: pixnio.com, domena publiczna.

Transport i gospodarka

1. Przejście Północno‑Zachodnie

Przejście Północno‑Zachodnie – szlak morski w Arktyce, z Oceanu Atlantyckiego na Ocean Spokojny, o długości ok. 5 800 km. Prowadzi z Morza Labradorskiego na Morze Beringa wzdłuż północnych brzegów Kanady przez przybrzeżne morza i cieśniny Oceanu Arktycznego.

R1ec2aWlv5nKI
Przejście Północno-Zachodnie
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

2. Przejście Północno‑Wschodnie

Przejście Północno‑Wschodnie – szlak morski w Arktyce, z Oceanu Atlantyckiego na Ocean Spokojny, o długości ok. 7 500 km, prowadzący wzdłuż północnych brzegów Eurazji od Narwiku do Prowidieniji. Jego częścią jest Północna Droga Morska, na której od 1935 roku jest utrzymywana regularna żegluga morska.

R1I6wvmEp96rK
Lodołamacz atomowy „Jamał” w drodze na biegun północny, przewożący 100 turystów
Źródło: Wofratz, CC BY-SA 2.5, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

3. Zasoby surowców naturalnych

Pod dnem Oceanu Arktycznego, zajmującego powierzchnię ok. 14,4 mln kmIndeks górny 2 zalega 25–30% światowych zasobów gazu ziemnego i 10–15% ropy naftowej. Większość tych zasobów występuje pod morzami: Karskim, Łaptiewów i Barentsa, a zatem w strefie ekonomicznej Rosji. Do największych morskich basenów naftowych Arktyki należą m.in.: Morze Północne, Zachodnia Syberia (Morze Karskie), Morze Barentsa, Sverdrup, Mackenzie, Alaska i Grand Banks.

Rjbn9JaRMa5fx
Zasobność surowców naturalnych w Arktyce
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o, licencja: CC BY-SA 3.0.

4. Arktyczne ekosystemy morskie

Arktyczne ekosystemy morskie są jednymi z najbardziej produktywnych na świecie, z tego względu rybołówstwo i przetwórstwo ryb było i jest podstawą bytu dla wielu społeczności zamieszkujących Arktykę. Szczególnie zasobne jest Morze Beringa, Morze Barentsa i Morze Norweskie. Połowy obejmują zróżnicowane gatunki ryb, w tym: halibuta, krewetki, przegrzebki, kalmary, mintaja, kraba, dorsza, łososia pacyficznego, gromadnika i wiele innych. Rybołówstwo subarktyczne stanowi obecnie około 5% całkowitego globalnego połowu. Ten udział będzie wzrastać w miarę postępującego topnienia lodu morskiego i pojawiania się nowych możliwości dla połowów dalekomorskich.  

Słownik

Antarktyda
Antarktyda

kontynent położony wokół bieguna południowego

nunatak
nunatak

pojedyncze wzniesienie lub grzbiet górski wystający ponad powierzchnię otaczających go ze wszystkich stron mas lodowych lodowca górskiego lub lądolodu
Źródło: Encyklopedia PWN