Lodowcami określa się nagromadzenie na powierzchni Ziemi ogromnej ilości lodu, który ma zdolność poruszania się. Lodowce zajmują 10% powierzchni lądowej Ziemi i stanowią ok. 2% objętości powłoki wodnej. Lodowce dzielą się na:

• lądolody (lodowce kontynentalne) – ogromne pokrywy lodowe przemieszczające się we wszystkich kierunkach (np. na AntarktydzieAntarktydaAntarktydzie, Grenlandii);

• lodowce górskie – występujące w górach masy lodu, których ruch jest uwarunkowany przebiegiem dolin.

Lodowce powstają wskutek przekształcenia się śniegu w lód lodowcowy w pewnych określonych warunkach klimatycznych i orograficznych (związanych z ukształtowaniem terenu).

Lądolody (lodowce kontynentalne) pokrywają współcześnie Antarktydę i Grenlandię. Lądolód antarktyczny zajmuje powierzchnię ok. 14 mln kmIndeks górny 2². Granica wiecznego śniegu na Antarktydzie przebiega na poziomie morza. Lądolód grenlandzki, o powierzchni 1,7 mln km2, jest znacznie mniejszy. Granica wieloletniego śniegu na Grenlandii przebiega na wysokości ok. 0 m n.p.m. i dochodzi do ok. 600 m n.p.m. w części południowej, dlatego też nawet w cieplejszej, południowej części znaczne obszary wyżynne i górskie pokryte są lodem. Oba lądolody łączy zbliżony bochenkowaty kształt. Największa ilość śniegu zbiera się w centralnej części lądolodu, boki natomiast „płyną”, dzięki czemu tarcza lodowa uzyskuje specyficzny kształt. Grubość lądolodów jest tak duża, że pokrywają one nawet wysokie obszary gór, ponieważ wartość uśredniona pokrywy śnieżnej wynosi około 2,5 km. W wielu miejscach ich ostre i skaliste szczyty – tzw. nunatakinunataknunataki – wystają ponad powierzchnię lodu. Na granicy lądu i morza ruch lądolodów sprzyja powstawaniu lodowców szelfowych. Są to płyty lodowe spływające ku morzom i oceanom, które następnie dryfują po wodzie. Lodowce szelfowe zakończone są często barierą lodową (stromą ścianą lodową). Fragmenty lodowców szelfowych mogą się odłamywać (cielić się), dając początek pływającym górom lodowym. Największymi na świecie są Lodowiec Szelfowy Rossa oraz Lodowiec Szelfowy Ronne-Filchnera znajdujące się na Antarktydzie.

R188FU4f4jVez

Zdjęcie satelitarne Antarktydy. Powierzchnia Antarktydy jest przedstawiona jako biała plama o nieregularnym kształcie sporej wielkości znajdująca się w środkowej części zdjęcia. Powierzchnię kontynentu otacza ocean. Ma ona kolor ciemnoniebieski.

Obecnie trudno przewidzieć, jakie konsekwencje przyniesie za sobą topnienie lodowców. Międzyrządowy Panel ds. Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) przewiduje, że w ciągu od 50 do 100 lat poziom wody związany z topnieniem podniesie się o 20–60 cm, co może zagrozić miastom, które znajdują się na terenach depresyjnych bądź na niewielkich wysokościach nad poziomem morza (np. Wenecja, Amsterdam, Londyn). Duży napływ wód trafiający do Oceanu Atlantyckiego wpłynąć może na cyrkulację wody, przyczyniając się do degradacji wielu ekosystemów. Wiele gatunków roślin i zwierząt zagrożonych jest wyginięciem. Miasta oraz wsie znajdujące się w dolinach zagrożone są tzw. powodziami lodowcowymi. Topnienie lodu w Arktyce wpływa na zmiany klimatu na obszarach o umiarkowanych szerokościach geograficznych.

Arktyka

1. Granice Arktyki

Granice Arktyki jako krainy geograficzno‑przyrodniczej wyznacza zarys izotermy lipca, wynoszącej na lądzie 10°C, a na morzu 5°C; przebieg tej izotermy na lądzie zbiega się z linią południowych obrzeży strefy tundry i linii drzew, za tę granicę przyjmuje się również koło podbiegunowe północne. Powierzchnia Arktyki w tych granicach wynosi ok. 27 mln kmIndeks górny 2². Według kryteriów astronomicznych zasięg Arktyki wyznacza koło podbiegunowe północne. Powierzchnia jest wtedy mniejsza i wynosi ok. 21 mln kmIndeks górny 2². W granicach Arktyki leżą północne obszary Norwegii, Szwecji, Finlandii, Rosji, Kanady, Alaski, Aleuty (Stany Zjednoczone), Grenlandia (terytorium duńskie), Islandia oraz Ocean Arktyczny.

R1XhtBD7JpKzo

Ilustracja przedstawia Arktykę z perspektywy kosmosu. W środkowej części Arktyki znajduje się Ocean Arktyczny koloru niebieskiego. Ocean otoczony jest wyspami oraz północnymi wybrzeżami kontynentów – Europy, Azji oraz Ameryki Północnej. Część z lądów jest koloru białego, ponieważ są pokryte lądolodem.

2. Status prawny Arktyki

Status prawny Arktyki nie jest uregulowany umowami międzynarodowymi. Istnieją różne sposoby traktowania tego obszaru.

• Koncepcja morza pełnego, na którym, poza wodami terytorialnymi panuje wolność żeglugi.

• Koncepcja sektorów dzieląca Arktykę na sektory przynależne do państw sąsiadujących z jej obszarem. Wierzchołkiem sektora jest biegun północny, granicami bocznymi – linie przeprowadzone wzdłuż południków do bieguna północnego od krańcowego punktu wschodniego i zachodniego terytorium lądowego danego państwa. Koncepcja zakłada, że państwo, którego terytorium przylega do obszarów arktycznych, ma prawo do wszystkich zasobów, zarówno odkrytych, jak i tych, które zostaną odkryte w przyszłości w sektorze.

• Koncepcja Wspólnego Dziedzictwa Ludzkości zakładająca zakaz zawłaszczania przez jakiekolwiek państwo dna mórz i oceanów, które znajdują się poza wodami terytorialnymi, wykorzystywanie tych stref jedynie dla celów pokojowych, wspólne zarządzanie obszarami i równy podziałów zysków z ich eksploatacji.

R16IUiFCo9E3s

Na mapie przedstawiono Ocean Arktyczny. Rozciąga się wokół bieguna północnego w Arktyce, między kontynentem Eurazji, a Ameryką Północną. Na mapie zaznaczono liniami podział terytorialny wód Oceanu Arktycznego. Wody należą do Danii, Norwegii, Federacji Rosyjskiej, Kanady, Stanów Zjednoczonych. Na mapie zaznaczono duży obszar Oceanu Arktycznego o nieuregulowanym statusie, będący przedmiotem roszczeń terytorialnych państw arktycznych.

RyOMrJTpltwHX

Na kuli ziemskiej zaznaczono granice Arktyki. Arktyka obejmuje część Rosji, Kanady, Norwegii, Szwecji, Finlandii, Alaskę (Stany Zjednoczone), Grenlandię (terytorium duńskie), Islandię oraz Ocean Arktyczny.

3. Grzbiet Łomonosowa

Grzbiet Łomonosowa – grzbiet podmorski na dnie Oceanu Arktycznego ciągnący się od Wyspy Ellesmere'a pod biegunem północnym do Wysp Nowosyberyjskich o długości 1800 km, szerokości od 60 do 200 km, wysokości od 3000 do 3700 m ponad dnem oceanu. Ze względu na przebieg przez biegun północny Ziemi i centralną część oceanu, grzbiet jest obiektem zainteresowania politycznego krajów posiadających terytoria w Arktyce. Rosja, Dania i Kanada traktują grzbiet jako przedłużenie szelfu kontynentalnego i na tej podstawie wysuwają roszczenia do rozległych obszarów Alaski, w tym bieguna północnego i znajdujących się tam bogactw naturalnych.

RQuwoeIJfVFsk

Na mapie na granatowym tle zaznaczono wypiętrzony pas - to Grzbiet Łomonosowa. Występuje pod biegunem północnym i ciągnie się do Wysp Nowosyberyjskich.

Osadnictwo w Arktyce

Rii3UE3St8Nnj

Na mapie w postaci kropek zaznaczono osadnictwo w Arktyce. Zaludnione są następujące obszary: zachodnie wybrzeże Grenlandii (liczne kropki), północne wybrzeże Islandii (liczne kropki), północne wybrzeże Skandynawii (w dwóch miejscach liczba mieszkańców wynosi powyżej 50 000). Pojedyczne kropki są wzdłuż wybrzeża Federacji Rosyjskiej , wzdłuż wybrzeża Alaski i Kanady.

1. Inuici (Eskimosi)

Inuici (Eskimosi) – grupa rdzennych ludów obszarów arktycznych i subarktycznych licząca ok. 120 000 osób. Zamieszkuje północne wybrzeża Ameryki Północnej od Zatoki Św. Wawrzyńca po Alaskę, północno‑wschodni skraj Syberii oraz południowe wybrzeża Grenlandii. Część populacji jest zasymilowana, natomiast część trudni się myślistwem i rybołówstwem. Latem prowadzi wędrowny tryb życia, zimą łączy się w grupy liczące do 100 osób, mieszkające w stałych osadach.

RGZs6vbrxDtlF

Zdjęcie przedstawia dwie kobiety- Inuitki. Ubrane są w futra z fok - furta mają brązowo-białe wzory. Poza tym ubrane są w spodnie oraz adidasy. Kobieta po prawej stronie trzyma ma plecach kilkuletniego chłopca. Wszyscy mają skośne oczy i proste, ciemne włosy. Stoją na ścieżce z kamieni. W tle leży śnieg.

2. Saamowie (Lapończycy)

Saamowie (Lapończycy) – lud zamieszkujący głównie Laponię, krainę historyczno‑geograficzną w Europie Północnej obejmującą północne krańce Norwegii, Finlandii, Rosji oraz Szwecji. Uważa się, że Saamowie są potomkami pierwotnych mieszkańców Skandynawii. Ich liczebność szacuje się na 80 000–135 000. Tradycyjne zajęcia to myślistwo i rybołówstwo oraz hodowla reniferów. Znaczna część jest zasymilowana i prowadzi w pełni osiadły tryb życia.

R1GDUP72cKhSC

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę ubranego w strój ludowy. Na głowie ma wysoką czapkę, z trzema rogami. Przypomina czapkę stańczyka. Czapka jest granatowa z czerwonym obwodem w miejscu nasadzenia na głowę. Następnie mężczyzna ma granatową bluzę z czerwonymi dodatkami. Materiał, z którego wykonano czapkę i bluzę, przypomina polar. Mężczyzna stoi obok renifera. Renifer ma krótkie, aksamitne poroże, jasną sierść. Teren porasta trawa. Gdzieniegdzie jest drewniane ogrodzenie. W oddali jest wzniesienie o łagodnym wierzchołku.

3. Nieńcy (Samojedzi)

Nieńcy (Samojedzi) – jeden z ludów samodyjskich zamieszkujący tundrową część Rosji od obwodu archangielskiego do półwyspu Tajmyr. Jego liczebność ocenia się na ok. 36 000. Nieńcy prowadzą koczowniczy tryb życia, zajmują się wędrowną hodowlą reniferów, polowaniem na zwierzęta futerkowe oraz rybołówstwem.

R1O5SSS0pRrtM

Zdjęcie przedstawia płaski teren, na którym stoją dwa, stożkowate namioty. Przy namiotach znajduje się stado reniferów.

4. Czukcze

Czukcze – rdzenny lud syberyjski zamieszkujący Czukotkę, częściowo Jakucję i Kraj Kamczacki. Jego liczebność jest szacowana na ok. 16 000. Dzieli się na dwie grupy: Czukczów lądowych (Czauczu) — półosiadłych hodowców reniferów i Czukczów nadbrzeżnych (Ankałym) — łowców ssaków morskich.

R1mLU3Jy7afjl

Na zdjęciu na kościach wieloryba siedzi nastoletni chłopak. Ma proste, czarne włosy i skośne oczy. Za chłopcem leżą kości wielorybów. W tle jest pasmo górskie. Na zboczach gór leżą płaty śniegu.

5. Aleuci

Aleuci – rdzenni mieszkańcy Wysp Komandorskich i Aleutów oraz zachodniej części półwyspu Alaska. Ich liczebność wynosi około ok. 12 000. Zajmują się polowaniem na ssaki morskie, rybołówstwem i zbieractwem. W dużej części podlegają asymilacji.

R13L6e4W3kySI

Na zdjęciu na terenie porośniętym gęstą trawą stoi mały, skromny, drewniany dom. Obok domu, po lewej stronie, jest rozbity mały namiot. Obok domu, po prawej stronie, stoją dwa małe, drewniane budynki. Jeden z nich przypomina szopę, a drugi toaletę. Na pierwszym planie fotografii znajduje się rzeka. Za domem jest fragment zbocza góry.

6. Atapaskowie

Atapaskowie – jedna z grup Indian Ameryki Północnej, zamieszkująca zachodnią Kanadę i środkową Alaskę (plemiona Dogrib, Koyukon, Chipewyan). W przeszłości zajmowali się myślistwem i rybołówstwem, obecnie częściowo kontynuują tradycyjną gospodarkę.

R1BKjaOCfKvET

Na zdjęciu jest kilka drewnianych, skromnych domów. Część z nich stoi na palach. Stoją na płaskim terenie pokrytym śniegiem.

Transport i gospodarka

1. Przejście Północno‑Zachodnie

Przejście Północno‑Zachodnie – szlak morski w Arktyce, z Oceanu Atlantyckiego na Ocean Spokojny, o długości ok. 5 800 km. Prowadzi z Morza Labradorskiego na Morze Beringa wzdłuż północnych brzegów Kanady przez przybrzeżne morza i cieśniny Oceanu Arktycznego.

R1ec2aWlv5nKI

Na mapie fragmencie mapy zaznaczono linią Przejście Północno-Zachodnie. Prowadzi ono z Morza Labradorskiego na Morze Beringa wzdłuż północnych brzegów Kanady przez przybrzeżne morza i cieśniny Oceanu Arktycznego.

2. Przejście Północno‑Wschodnie

Przejście Północno‑Wschodnie – szlak morski w Arktyce, z Oceanu Atlantyckiego na Ocean Spokojny, o długości ok. 7 500 km, prowadzący wzdłuż północnych brzegów Eurazji od Narwiku do Prowidieniji. Jego częścią jest Północna Droga Morska, na której od 1935 roku jest utrzymywana regularna żegluga morska.

R1I6wvmEp96rK

Na zdjęciu jest długi statek - lodołamacz. Znajduje się na morzu na popękanej krze.

3. Zasoby surowców naturalnych

Pod dnem Oceanu Arktycznego, zajmującego powierzchnię ok. 14,4 mln kmIndeks górny 2² zalega 25–30% światowych zasobów gazu ziemnego i 10–15% ropy naftowej. Większość tych zasobów występuje pod morzami: Karskim, Łaptiewów i Barentsa, a zatem w strefie ekonomicznej Rosji. Do największych morskich basenów naftowych Arktyki należą m.in.: Morze Północne, Zachodnia Syberia (Morze Karskie), Morze Barentsa, Sverdrup, Mackenzie, Alaska i Grand Banks.

Rjbn9JaRMa5fx

Na mapie zaznaczono małą i dużą zasobność surowców naturalnych na obszarze Arktyki. Mała zasobność występuje u wybrzeży Grenlandii, Kanady, wzdłuż norweskiego wybrzeża oraz u wybrzeży Rosji, ale w części rozciągającej się na wschód. Duża zasobność wód występuje od północnego wybrzeża Skandynawii na wschód (obejmuje Morze Barentsa i Morze Karskie), Morze Północne oraz u wybrzeży północno-wschodniej Kanady.

4. Arktyczne ekosystemy morskie

Arktyczne ekosystemy morskie są jednymi z najbardziej produktywnych na świecie, z tego względu rybołówstwo i przetwórstwo ryb było i jest podstawą bytu dla wielu społeczności zamieszkujących Arktykę. Szczególnie zasobne jest Morze Beringa, Morze Barentsa i Morze Norweskie. Połowy obejmują zróżnicowane gatunki ryb, w tym: halibuta, krewetki, przegrzebki, kalmary, mintaja, kraba, dorsza, łososia pacyficznego, gromadnika i wiele innych. Rybołówstwo subarktyczne stanowi obecnie około 5% całkowitego globalnego połowu. Ten udział będzie wzrastać w miarę postępującego topnienia lodu morskiego i pojawiania się nowych możliwości dla połowów dalekomorskich.  

Słownik