Jedna filozofia czy wiele filozofii?

Mimo że, mówiąc o filozofii, używamy liczby pojedynczej, to za tym rodzajem ludzkiej aktywności intelektualnej kryje się wielość koncepcji i nurtów. Można niekiedy odnieść wrażenie, że nie istnieje jedna filozofia, lecz wiele filozofii. Jest to związane z faktem, że poszczególni filozofowie różnili się nie tylko tym, jakich odpowiedzi udzielali, ale również tym, jakie pytania zadawali. Mówiąc inaczej: różne rzeczy interesowały poszczególnych myślicieli – jedni byli bardziej ciekawi, jaka jest natura świata, inni zastanawiali się, w jaki sposób ten świat poznajemy, inni jeszcze bardziej koncentrowali się nad tym, jak należy dobrze żyć.

RP1qyBYhLCzuB1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz i drugi podbródek. Zdaje się być tęgi. Na głowie ma perukę z długimi włosami ułożonymi w staranne loki. Mężczyzna ma wyraźnie zarysowane brwi. Ma duży nos. Mężczyzna ubrany jak arystokrata.

Ta różnorodność zainteresowań spowodowała, że w przypadku filozofii można mówić o różnych jej działach. Jest to zresztą charakterystyczne dla większości dyscyplin naukowych. W biologii czym innym zajmuje się botanika (nauka o roślinach), zoologia (nauka o zwierzętach) czy też mykologia (nauka o grzybach). Oczywiście podział filozofii na różne działy nie pojawił się od razu. Pierwsi filozofowie powiedzieliby po prostu, że interesuje ich natura. Specjalizacja filozofii wykształciła się tak naprawdę dopiero w XIX wieku. Różne wątki pojawiały się jednak wcześniej – ich znajomość pomaga lepiej uporządkować nasze myślenie. Wśród głównych działów filozofii wymienia się epistemologię, etykę i ontologięontologiaontologię. Pierwsza z nich, czyli teoria poznania, zadaje pytania o to, w jaki sposób poznajemy rzeczywistość. Etyka to praktyczny rodzaj refleksji, w ramach której rozważa się, jak żyć i jakie są nasze zobowiązania wobec innych. Tematem tego materiału jest jednak ontologia – nauka o tym, co istniejeistnienieistnieje.

Sam termin ontologia pochodzi z języka greckiego, jego etymologia jest następująca: on óntos – „będący”, „byt”’, a óntos on – „rzeczywiście będący”, „istniejący”. Termin lógos oznacza „słowo”, „naukę”’, ale też „teorię”. Ontologia jest zatem nauką o tym, co jest. Filozofowie zadają tutaj pytania o to, jaka jest rzeczywistość, jaką ma strukturę, w jaki sposób istnieje i w jaki może istnieć, jakie są właściwości tej rzeczywistości i relacje pomiędzy poszczególnymi jej elementami. Jak zapewne wiesz, istnieje nauka, która nazywa się fizyką. Jej celem jest badanie ogólnych właściwości materii i zjawisk w niej zachodzących. Ontologia jest nauką ogólniejszą – bada nie tylko materię, ale wszystko to, co jest.

Jeżeli brzmi to dość abstrakcyjnie, łatwiej będzie zrozumieć, czym jest ontologia, analizując konkretne przykłady.

Podstawowe pojęcia ontologii

Na początku warto zapoznać się z kilkoma wybranymi pojęciami ontologicznymi. Za każdym z nich leży pewien filozoficzny problem. Jednym z pierwszych pytań, jakie stawiała sobie filozofia, było pytanie o początek świata. Pojęciem, które tu wykorzystywano jest archéarchéarché – co należy tłumaczyć jako zasadę lub prazasadę. Arché jest praprzyczyną wszystkich bytówbytbytów, podstawą, z której wszystko inne powstało. Filozofowie na różne sposoby próbowali odpowiedzieć na pytanie o arché – niektórzy twierdzili, że wszystko powstało z wody (Tales), inni, że z ziemi (Ksenofanes). Współcześnie takie odpowiedzi mogą nas bawić, zwłaszcza, że nasze wyobrażenie świata ukształtowały fizyka i astronomia. W refleksji pierwszych filozofów warto jednak dostrzec początkowe próby racjonalnego wyjaśnienia świata. Należy też pamiętać, że ontologia jest nauką ogólniejszą niż wspomniane fizyka i astronomia. Przedmiotem badań ontologii jest nie tylko materia, ale wszystko, co istnieje.

Innym podstawowym pojęciem jest „byt”. To najbardziej ogólne pojęcie ontologiczne. Można powiedzieć, że byt to jest właśnie to, czym zajmuje się ontologia. Czym jest byt? Tym, co istnieje. W ten sposób określa się bowiem poszczególne rzeczy. Przykładowo: bytem jest książka, którą czytamy, ale też osoba, którą lubimy. Są nimi dlatego, że istnieją. Po co filozofom takie ogólne określenie? Po to, by móc w sposób ogólny wypowiadać się o rzeczywistości, a nie tylko o konkretnych przedmiotach. Z pojęciem bytu łączy się rozróżnienie na byt realny i pomyślany. Czym innym jest bowiem książka, którą rzeczywiście czytamy, a czym innym książka, którą myślimy. Każdy z tych bytów istnieje – ale przecież istnieją na różne sposoby.

Warto pamiętać, że istnienie i bycie nie zawsze oznaczają to samo. W filozofii tego typu niuanse terminologiczne są ważne. Na przykład to, co jest (jak chociażby nasz zły nastrój) nie zawsze istnieje – czyli nie jest obiektywnym faktem.

R1Qc0jbhfR3T0

Grafika przedstawia abstrakcję. Na ciemnym tle narysowane są linie o różnym kształcie, są one różnokolorowe.

Ontologiczne zagadki

Opisywanie rzeczywistości nie jest taką prostą rzeczą, jak mogłoby się wydawać. Jednym z ontologicznych problemów jest kwestia tożsamości i zmienności. Co to znaczy, że jakiś byt istnieje? Jako przykład przeanalizujmy kubek. Kubek posiada tożsamość, to znaczy, że jest zachowana ciągłość pomiędzy bytem, który widzieliśmy 5 minut temu, a bytem, który widzimy obecnie. Tożsamość kubka polega na tym, że kubek z przeszłości jest identyczny z tym, który jest teraz. Gdyby kubek sprzed 5 minut i kubek obecny nie był ze sobą tożsamy, to trudno byłoby nam mówić o jednym i tym samym kubku. Kubek jest jednak dość prostym przykładem – przeanalizujmy przykład ludzkiej osoby. Jako ludzie zmieniamy się. Jaś, który ma 5 lat, różni się przecież od Jana, który ma 25 lat. Różnią się nie tylko wiedzą i zainteresowaniami; również ich ciała nie są przecież tymi samymi ciałami – komórki, z których składa się ciało, są bowiem regularnie zastępowane przez nowe. Mimo tej zmienności nadal jednak powiemy, że to jest ta sama osoba. Co jednak sprawia, że mimo tych wszystkich zmian zachowuje ona tożsamość?

RMLh9bbrvs5K31

Grafika przedstawia symboliczną mapę kontynentów. Widać nad nią unoszącego się, wielobarwnego motyla.

Kolejnym wielkim problemem jest determinizmdeterminizmdeterminizm. Jeżeli każdy fakt, czyli każde wydarzenie w świecie ma swoją przyczynę, to można wskazać łańcuch przyczynowo‑skutkowy, pokazujący, dlaczego coś zaistniało. Przykładowo: kubek stoi na stole, bo został postawiony tam przez Jana. Jan postawił tam kubek, bo nie mógł go utrzymać w ręku. Jan nie mógł trzymać kubka w ręku, bo zadzwonił telefon – i tak dalej. Przyczyną tego, że kubek znajduje się na stole, jest działanie Jana.

Co jednak, jeśli ten łańcuch przyczynowo‑skutkowy jest zdeterminowany, czyli ustalony od początku? Gdybyśmy posiadali całą dostępną wiedzę o świecie, czyli wiedzieli o wszystkich przyczynach wszystkich faktów, moglibyśmy powiedzieć, co nastąpi w przyszłości. Skoro tak, to konsekwencją jest to, że wszystkie wydarzenia są już „zaplanowane” i nie mamy na nie żadnego wpływu. W takim zdeterminowanym świecie wolna wola nie miałaby sensu. Czy w takim razie nasze dylematy moralne miałyby sens? Ów pogląd nazywany jest fatalizmem – wiarą w przeznaczenie i nieuchronność przyszłości.

Powyższy przykład pokazuje, jak zagadnienia z poszczególnych działów filozofii przenikają się. Wiedza o tym, jak działa świat, wpływa bowiem na to, jak odpowiemy na pytanie „jak żyć?”. Etyka jest zatem powiązana z ontologią. Ta zaś jest powiązana z epistemologią – czyli pytaniem o to, jak możemy poznać to, co istnieje.

Słownik