Poezje jednego z najciekawszych poetów romantycznych, Cypriana Kamila Norwida, powstałe w latach 1865‑1866, składają się na cykl Vade‑mecum – słowo to oznacza zbiór podstawowych informacji z danej dziedziny. W wypadku zbioru Norwida jest tak rzeczywiście, Vade‑mecum stanowi bowiem program nowej poezji polskiej i polemikę z tendencjami postromantycznymi. Dosłownie z w języku łacińskim oznacza to „pójdź ze mną”, co można rozumieć jako zachętę dla czytelnika, żeby zapoznał się z utworami poety, wniknął w świat przedstawiony wykreowany w tekstach. To zaproszenie do intelektualnej podróży.

Tak o poecie pisze Jadwiga Puzynina:

Badaczka zwraca uwagę na wieloaspektowość twórczości poety, która wchodziła w rozmaite związki i relacje, składając się na całość artystycznego pojmowania świata w różnych kontekstach.

Motto do zbioru Vade‑mecum odwołuje się do tradycji antycznej, mówi w nim bowiem cień Achillesa do Odysa. Zostają w nim zatem zderzone dwa światy: żywych i umarłych, przy czym to ten pierwszy jest wyraźnie wartościowany pozytywnie; osoba wypowiadająca się (czy raczej jej cień, duch) twierdzi, że wolałby prowadzić ubogie życie wśród żyjących, niż panować nad umarłymi.

Ten jeden z najsłynniejszych wierszy poety stanowi autotematyczne rozważania na temat roli artysty i twórczości w świecie. Podmiot liryczny posiada rysy autobiograficzne, można w nim dostrzec aluzje do samego Norwida, który zmagał się z niełatwą sytuacją materialną, był też niedoceniony za swojego życia.

Wymowne pierwsze wersy utworu: Klaskaniem mając obrzękłe prawice,/ Znudzony pieśnią, lud wołał o czyny świadczą o nikłej potrzebie obcowania z poezją przez społeczeństwo. Jest ono „znudzone” i oczekuje czynu, konkretu. W drugiej połowie XIX wieku to postawa charakteryzująca wielu, przesyconych poezją.

Podmiotowi lirycznemu odmawia się chwały zwycięstwa, którą symbolizuje laur: Dlatego od was... o! laury, nie wziąłem/ Listka jednego, ni ząbeczka w liściu,/ Prócz może cieniu chłodnego nad czołem; czuje się niedoceniony. Przy tej okazji zwraca się do „wielkoludów”, czyli trzech wieszczów: Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego. Nie wyraża podziwu wobec nich i ich twórczości, raczej staje w opozycji, określa siebie jako „samotnego”, a więc innego, niepasującego do reszty.

Tematem wiersza jest jednak nie tylko poezja i rola artysty w świecie; podmiot liryczny odwołuje się bowiem do swoich relacji z kobietami. Były one nieudane (Niewiast, zaklętych w umarłe formuły,/ Spotkałem tysiąc; i było mi smętno,/ Że wdzięków tyle widziałem – nieczuły!/ Źrenicą na nie patrząc bez‑namiętną./ Tej, tamtej rękę tknąwszy marmurowę,/ Wzruszyłem fałdy ubrania kamienne,/ A motyl nocny wzleciał jej nad głowę,/ Zadrżał i upadł... i odeszły – senne...), co być może wpływa na ich ocenę. Zostają mianowicie porównane do kamieni – pięknych, lecz nieoferujących nic poza wartościami estetycznymi.

Wiersz obfituje w różnorodne środki stylistyczne, takie jak epitety czy metafory, wykrzyknienia, wreszcie pytania retoryczne – wszystkie one świadczą o emocjonalnym zaangażowaniu podmiotu lirycznego.

Zbiór kończy Epilog, którego tematyka wpisuje się w problematykę całego cyklu. Poruszone zostają w nim zagadnienia spuścizny poezji romantycznej, ponownie pojawiają się odwołania do trzech wieszczów, a także przyszłości. 

Osoba mówiąca w omawianych utworach ze zbioru Vade‑mecum głosi własną odrębność i niezależność z przekonaniem, że tworzy dzieło, które znajdzie uznanie dopiero u przyszłych pokoleń. Z wrogością odnosi się do współczesnych. W wierszach widoczne jest rozdarcie między głoszeniem prawdy (poetyckiej, ideowej, politycznej etc.), a możliwością uznania jej przez salon; poszukiwanie akceptacji przez środowisko, a jednocześnie chęć zachowania niezależności.

Charakterystyczne dla twórczości Norwida jest kształtowanie świadomości poetyckiej w opozycji do obowiązujących mód, stylów pisarskich, sposobów odbioru dzieła literackiego oraz chęć przekazania przyszłym pokoleniom prawdy o własnej twórczości. To tragiczny, gorzki, pełen krytycyzmu obrachunek ze współczesnymi, których gdzie indziej nazywa „niepraktycznymi osłami i szarlatanami pogańskimi”.

Słownik