Przeczytaj
Powstawanie struktur wojskowych i cywilnych
Dzień przed tym, jak Warszawa skapitulowała, 27 września 1939 r. grupa oficerów biorących udział w jej obronie powołała tajną organizację pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Działała ona na polecenie dowódcy obrony stolicy, generała Juliusza Rómmla. Miała kontynuować walkę po poddaniu miasta. Na czele SZP stanął gen. Michał Tokarzewski‑Karaszewicz. Organizacja zmieniła potem nazwę na Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), a od 1942 r. funkcjonowała jako Armia Krajowa (AK).
Wojskowi odbudowywali w konspiracji siły zbrojne, cywile natomiast – struktury administracji państwowej, podziemną prasę, szkolnictwo, opiekę społeczną i organizacje polityczne. Z inicjatywy wojskowej SZP dwa tygodnie po zajęciu przez Niemców Warszawy, 10 października 1939 r., w stolicy w konspiracji spotkali się przedstawiciele czterech partii politycznych: Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i Stronnictwa Pracy (tzw. Gruba Czwórka). Wszystkie cztery partie należały do opozycji wobec wcześniejszych autorytarnych rządów sanacji i piłsudczyków, których skompromitowała klęska wrześniowa. Zdecydowano o utworzeniu Głównej Rady Politycznej przy Służbie Zwycięstwu Polski (GRP). Jej przewodniczącym został Mieczysław NiedziałkowskiMieczysław Niedziałkowski, który odtąd jako komisarz cywilny kraju przy dowódcy SZP miał kierować cywilnym pionem tworzącej się konspiracji. W lutym 1940 r. GRP zmieniła nazwę na Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP), który trzy lata później został przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną (KRP), a ta 8 stycznia 1944 r. w Radę Jedności Narodowej (RJN) – konspiracyjny parlament.
W grudniu 1940 r. rząd emigracyjny zdecydował o powołaniu w kraju tajnego, naczelnego organu cywilnej władzy administracyjnej – Delegatury Rządu na Kraj. Delegat Rządu na Kraj (od 1944 r. w randze wicepremiera) powoływał z kolei delegatów okręgowych, a oni, na podległych sobie terenach – delegatów miejskich i powiatowych. Odpowiadało to strukturze państwa z okresu pokoju: rząd, wojewodowie, starostwa powiatowe i burmistrzowie w miastach.
Poszczególne delegatury składały się z wydziałów, wśród których najważniejsze były komórki: Wydział Opieki Społecznej, Biuro Oświaty i Kultury, Wydział Oporu Społecznego, Wydział Bezpieczeństwa (policja) oraz Wydział Prasy i Informacji. Wiele o znaczeniu każdego z tych organów mówią kwoty pieniędzy, którymi dysponowały i które rozdzielały. Budżet Delegatury Rządu Na Kraj w 1943 r. wynosił 4 mln dolarów, w roku następnym już 12 mln dolarów; około połowę z tych kwot przeznaczano na pomoc potrzebującym (np. rodzinom aresztowanych, ukrywającym się), blisko 20 proc. – na tajną oświatę, czyli wszystkie szczeble konspiracyjnego nauczania, od stopnia podstawowego do wyższego.
W 1941 r. w ramach Delegatury utworzono zespół pod nazwą Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC). Dla nadania mu autorytetu w jego skład weszli przedstawiciele czterech partii. KWC wydawało zalecenia na temat tego, jak należy postępować w kontaktach z Niemcami, przy nim działały też podziemne sądy karne dla cywilów (w ramach struktur militarnych działały sądy dla wojskowych).
Pierwszym Delegatem na Kraj został Cyryl RatajskiCyryl Ratajski ze Stronnictwa Pracy. Po jego dymisji w grudniu 1940 r. aż do lutego 1943 r. był nim Jan PiekałkiewiczJan Piekałkiewicz. Kolejnym, trzecim z rzędu Delegatem został Jan Stanisław JankowskiJan Stanisław Jankowski, który pełnił tę funkcję do momentu aresztowania przez Rosjan w marcu 1945 roku. Po nim – Stefan KorbońskiStefan Korboński, którego Rosjanie aresztowali dwa miesiące później, w czerwcu 1945 roku. Ostatnim Delegatem (do czasu aresztowania w grudniu 1948 r.) był Jerzy BraunJerzy Braun.
Główne ugrupowania polityczne Podziemnego Państwa Polskiego
Polityczną scenę kraju w czasie okupacji niemieckiej zdominowały cztery ugrupowania, które przed wrześniem 1939 r. znajdowały się w opozycji do rządu piłsudczyków: Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Ludowe, Polska Partia Socjalistyczna i najmniejsze z nich – Stronnictwo Pracy.
Stronnictwo Narodowe
Stronnictwo Narodowe (SN) reprezentowali w rządzie na emigracji dwaj jego ministrowie. W konspiracji SN działało pod kryptonimem „Kwadrat”. Ogólnopolskim organem prasowym SN był, wychodzący i kolportowanykolportowany w podziemiu, tygodnik „Walka” (o nakładzie w wysokości 10 tys. egzemplarzy). Tak jak przed wojną, tak również w jej trakcie SN postulowało pozbawienie obywatelstwa „nie‑Polaków” i zmuszenie ich do emigracji. Jego przedstawiciele opowiadali się za Polską z uprzywilejowaną pozycją Kościoła katolickiego, z silnym centralnym rządem i podlegającą mu administracją lokalną; przeciwstawiali się zaangażowaniu w kraju zagranicznego kapitału, podkreślali za to, że konieczne jest oparcie gospodarki na średniej własności prywatnej i przebudowa ustroju rolnego przez parcelacjęparcelację dużych majątków ziemskich (w zamian za pełne odszkodowanie).
W październiku 1939 r. na konspiracyjnym posiedzeniu Prezydium Stronnictwa Narodowego powołało Narodową Organizację Wojskową (NOW). Gdy w 1942 r. rząd polski w Londynie, uznając potrzebę jednolitego dowództwa nad wszystkimi siłami zbrojnymi, zadecydował o jej scaleniu z Armią Krajową, wywołało to rozłam w partii. Część działaczy SN nie podporządkowała się tej decyzji i utworzyła Związek Jaszczurczy, który następnie przekształcił się w Narodowe Siły ZbrojneNarodowe Siły Zbrojne (NSZ). Od lipca 1944 r. władze Stronnictwa prowadziły rozmowy polityczne z Niemcami z zamiarem nakłonienia ich do oddania Warszawy w ręce AK – Niemców skusić miała perspektywa postawienia Rosji w kłopotliwej sytuacji. Po upadku powstania warszawskiego w listopadzie 1944 r. kierownictwo SN utworzyło Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (NZW), wojskową organizację mającą przeciwstawić się powstającym w Polsce władzom komunistycznym. Gdy w grudniu 1946 r. funkcjonariusze Urzędu BezpieczeństwaUrzędu Bezpieczeństwa (UB) aresztowali całe Prezydium SN, pozostałe struktury w kraju próbował aktywizować przybyły z Londynu Adam DoboszyńskiAdam Doboszyński, jednak w lipcu 1947 r. on również został aresztowany. UB rozbiło wtedy także sporą część pozostałych oddziałów NZW w całej Polsce, a Stronnictwo Narodowe kontynuowało odtąd działalność na emigracji.
Stronnictwo Ludowe
Stronnictwo Ludowe (SL) reprezentowało w rządzie RP kilku ministrów oraz późniejszy premier Stanisław MikołajczykStanisław Mikołajczyk. W kraju SL działało pod nazwą „Roch” i kryptonimem „Trójkąt”, wydając m.in. tygodniki „Przegląd” i „Polska Ludowa”. W przeciwieństwie do Stronnictwa Narodowego ludowcy domagali się rozparcelowania wielkich majątków ziemskich bez odszkodowań. Opowiadali się też za Polską samorządów (od gminy do stopnia wojewódzkiego) i spółdzielni, z ograniczonymi uprawnieniami rządu. Natomiast podobnie jak SN także SL miało własne odziały zbrojne, czyli Bataliony Chłopskie (BCh). Również i w tym przypadku tylko część z oddziałów (mniej więcej jedna trzecia) wykonała polecenie rządu emigracyjnego i zgodziła się wejść w struktury Armii Krajowej. Opór motywowano włączeniem do AK oddziałów NOW, zwłaszcza że już wcześniej między członkami BCh i NOW dochodziło do starć zbrojnych. Po zajęciu Polski przez Sowietów większość działaczy Stronnictwa Ludowego wyszła z konspiracji i podjęła działalność jako Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Po sfałszowanych przez komunistów wyborach do parlamentu w 1947 r. niektórzy ludowcy wyemigrowali, część przystąpiła do sojuszniczego z komunistami Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, a zdecydowana większość wybrała nieangażowanie się w politykę.
Polska Partia Socjalistyczna
Na emigracji PPS reprezentowało w rządzie RP kilku ministrów oraz późniejszy premier Tomasz ArciszewskiTomasz Arciszewski. W kraju Kazimierz PużakKazimierz Pużak przewodniczył podziemnemu parlamentowi – Radzie Jedności Narodowej (RJN). We wrześniu 1939 r. partia włączyła się w kampanię obronną przeciwko niemieckiej agresji, powołując Robotnicze Brygady Obrony Warszawy i oddziały gdyńskich Czerwonych kosynierów. W konspiracji przyjęła nazwę PPS „Wolność – Równość – Niepodległość” (WRN) i posługiwała się kryptonimem „Koło”. Pod tytułem „WRN” wychodził też podziemny dwutygodnik partii, który w 1944 r. wrócił do przedwojennej nazwy – „Robotnik”.
Przyszłą Polskę przedstawiciele PPS wyobrażali sobie z uspołecznioną gospodarką (przedsiębiorstwami miały kierować samorządy pracownicze) lub państwową (w strategicznych branżach). Popierano postulaty Stronnictwa Ludowego co do parcelacji wielkich majątków ziemskich bez odszkodowań (uznając, że ziemianie już dość się wzbogacili na cudzej pracy). Wolna Polska miała być krajem, w którym wszystkie wyznania religijne mają te same prawa, żadne nie jest uprzywilejowane, a państwo jest świeckie. Po zajęciu Polski przez Sowietów część działaczy PPS włączyła się w budowę późniejszej Polskiej Rzeczpospolitej LudowejPolskiej Rzeczpospolitej Ludowej, ale duża część pozostała w opozycji do komunistów. Na czele rządu emigracyjnego w Londynie walczącego z komunistami stanął Tomasz Arciszewski, natomiast Kazimierz Pużak – aresztowany i skazany na więzienie w Rawiczu – zmarł tam w 1950 roku.
Stronnictwo Pracy
Trzech kolejnych Delegatów na Kraj pochodziło ze Stronnictwa Pracy (SP): Cyryl Ratajski, Jan Jankowski i Jerzy Braun. Wysoka pozycja tego ugrupowania wynikała z faktu, że kojarzony był z nim Władysław SikorskiWładysław Sikorski, premier rządu na emigracji i Wódz Naczelny sił zbrojnych. SP funkcjonowało w konspiracji pod kryptonimem „Romb”.
Stronnictwo Pracy było partią o programie chadeckimchadeckim. Jego członkowie popierali własność prywatną, ale pod warunkiem, że nie prowadzi ona do podziału społeczeństwa na bardzo bogatych i bardzo biednych (postulowano solidaryzm społecznysolidaryzm społeczny). Wielką wagę przykładano do ruchu samorządów lokalnych i zawodowych. Z SP związany był m.in. Karol Wojtyła, przyszły papież Jan Paweł II (należał do Federacji Organizacji Narodowo‑Katolickich „Unia”, która połączyła się z SP). Po zajęciu Polski przez Sowietów część działaczy SP wstąpiła do pozostającego w sojuszu z komunistami Stronnictwa Demokratycznego (SD).
Poza strukturami Polskiego Państwa Podziemnego działało kilka ugrupowań, które odrzucały demokratyczną wizję przyszłej Polski. Przede wszystkim byli to spadkobiercy sanacjisanacji, którzy uważali, że demokracja nie jest dobrym ustrojem dla Polaków, ponieważ potrzebują oni silnego wodza, który ich poprowadzi. Podobne poglądy głosili nacjonaliścinacjonaliści, którzy nie podporządkowali się decyzji o połączeniu Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) z Armią Krajową. Uważali oni władze Polskiego Państwa Podziemnego za ekspozyturęekspozyturę lewicy i liberałów na usługach światowego żydostwa, a więc za potencjalnych zdrajców Polski. Z tego m.in. powodu dochodziło często do starć zbrojnych pomiędzy oddziałami AK i NSZ.
Organizacją jawnie współpracującą z jednym z okupantów (Związkiem Sowieckim) była komunistyczna Polska Partia Robotnicza (PPR). W działaniach kierowała się przede wszystkim interesami ZSRS, wzywając Polaków do powstania, aby pomóc idącej od wschodu Armii Czerwonej.
Słownik
(potocznie chadecja, od skrótu ChD) ruch ideowy i społeczno‑polityczny, który pojawił się pod koniec XIX w. i rozwinął się po II wojnie światowej; swój program wywodził z zasad etycznych chrześcijaństwa i społecznej nauki Kościoła; podstawą nurtu są społeczne encykliki papieskie, m.in. Leona XIII i Jana Pawła II
oddział, przedstawicielstwo rządu lub instytucji poza siedzibą centrali
porozumienie działaczy stronnictw centrowych na emigracji, opozycyjnych do obozu sanacyjnego; powstało w 1936 r. z inicjatywy gen. Władysława Sikorskiego i Ignacego Paderewskiego; celem porozumienia była walka z rządami sanacji w Polsce i prowadzoną przez nią polityką zagraniczną; porozumienie zostało zawarte w szwajcarskiej miejscowości Morges, w której mieszkał Ignacy Paderewski, stąd też pochodzi jego nazwa
(fr. colporter) rozprowadzanie, rozpowszechnianie prasy
(łac. natio - naród) pogląd, według którego państwa narodowe są najwyższą formą organizowania się społeczeństw; według nacjonalizmu prawa danego narodu są nadrzędne nad prawami jednostki, prawami innych narodów i prawem międzynarodowym, co może przyczyniać się do konfliktów społecznych i wojen
konspiracyjna organizacja wojskowa podległa Stronnictwu Narodowemu, utworzona 20 września 1942 r. z połączenia Związku Jaszczurczego i części Narodowej Organizacji Wojskowej, przeciwnej scaleniu z Armią Krajową; jej celem była walka o niepodległość Polski i odbudowa państwa z granicą wschodnią z 1939 r.; NSZ zachowały lojalność wobec władz RP na uchodźstwie; prowadziły działania wymierzone w wojska niemieckie oraz zwalczały działające na ziemiach polskich organizacje prokomunistyczne; uznanie Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich za siły antynarodowe skutkowało częstymi starciami zbrojnymi między oddziałami tych ugrupowań oraz wzajemnie wydawanymi wyrokami śmierci.
(ros. Narodnyj komissariat wnutriennich dieł, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) ministerstwo wchodzące w skład rządu ZSRS – Rady Komisarzy Ludowych, istniejący pod tą nazwą w latach 1917–1946 i zastąpiony przez KGB; organ odpowiedzialny za represje (w tym wielkie czystki)
(od fr. parcelle - parcela), podział dużych gospodarstw rolnych na mniejsze działki sprzedawane lub przekazywane komuś w użytkowanie
okres w dziejach państwa polskiego umownie trwający od 1945 do 1989 r., kiedy przewodnią rolę odgrywała partia komunistyczna, a kraj znajdował się w strefie wpływów Związku Sowieckiego
(z łac. sanatio – uzdrowienie) potoczna nazwa obozu rządzącego w Polsce w latach 1926–1939; powstało z inicjatywy Józefa Piłsudskiego i działało pod jego przewodnictwem; po śmierci marszałka w 1936 r. obozem kierował Edward Śmigły‑Rydz; nazwa ugrupowania powstała w związku z głoszonym przez zwolenników Piłsudskiego hasłem „sanacji moralnej” – naprawy moralnej oraz życia publicznego w Polsce
(z franc. solidaire – solidarny, od łac. solidus – trwały, całkowity) kierunek społeczno–polityczny powstały w XIX w., który odrzucał walkę klas, zakładał naturalną wspólnotę interesów wszystkich warstw społecznych; w przeciwieństwie do liberalizmu, za wartość nadrzędną uznał nie jednostkę, ale społeczeństwo
powszechnie używane określenie organów bezpieczeństwa państwa funkcjonujących w Polsce w okresie stalinizmu (1944–1956)
Słowa kluczowe
konspiracja, okupacja, podziemne wojsko, walka cywilna, II wojna światowa, Polska pod okupacją, polskie władze na uchodźstwie
Bibliografia
S. Korboński, Polskie Państwo Podziemne, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2008.
A. Szumański, Polskie Państwo Podziemne, Wydawnictwo Penelopa, 2019.