Totalne zniewolenie

RpyW68IgTp1Gl1

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia stojącego ponad tłumem Lenina z uniesioną prawą ręką, który przemawia. Jest to łysiejący mężczyzna z wąsami i brodą, który ubrany jest w garnitur. Pod nim znajdują się słuchający go ludzie. W tle są budynki oraz lampa uliczna.

Termin totalitaryzm wszedł w użycie w latach 20. XX wieku, etymologicznie wywodzi się od łacińskiego słowa totalis, czyli całkowity. Określenia totalitario użył po raz pierwszy w 1923 r. Giovanni Amendola, a od niego przejął je i spopularyzował Benito Mussolini. W okresie zimnej wojny, czyli w drugiej połowie XX wieku, totalitarnymi zaczęto nazywać systemy panujące w faszystowskich Niemczech, w komunistycznej Rosji oraz innych państwach o rządach autorytarnych (np. Chiny za rządów Mao).

Państwem totalitarnym rządzi jedna partia, a na jego czele stoi silny przywódca – dyktator. Potęga państwa totalitarnego budowana jest na jednej obowiązującej ideologii – tworzenia nowego, lepszego świata; propagandzie, cenzurze i służbach specjalnych, organizujących system wzajemnego donosicielstwa. Państwo ingeruje
na każdym kroku w życie obywateli, kontrolując nawet ich poglądy. W takim państwie, czyli komunistycznej Rosji, żył i tworzył Michaił Bułhakow.

Pisarz niepokorny

RCHTOf17wqT641

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Patrzy w lewą stronę zdjęcia, ma podłużną twarz ze zmarszczkami oraz zaczesane do tyłu włosy. Ubrany jest w garnitur z krawatem. Na dole zdjęcia jest odręczny podpis.

Michaił Bułhakow urodził się w 1891 roku w Kijowie w rodzinie inteligenckiej – jego ojciec był prawosławnym teologiem, profesorem akademickim. Po ukończeniu studiów medycznych w Kijowie Bułhakow podjął pracę lekarza wojskowego w guberni smoleńskiej, gdzie wraz z ówczesną żoną prowadził szpital dla jeńców wojennych. Po Rewolucji Październikowej porzucił medycynę na rzecz dziennikarstwa, a w 1921 roku przeniósł się do Moskwy. Wtedy też zadebiutował jako pisarz opowiadaniem „Notatki na mankietach”. Pracował jako urzędnik, kronikarz, reporter, asystent reżysera, a nawet aktor. W 1931 roku ożenił się (po raz trzeci) z Heleną Siergiejewną Szyłowską, która stała się pierwowzorem Małgorzaty z powieści Mistrz i Małgorzata. Nad tą powieścią, będącą jego szczytowym osiągnięciem, pracował aż dwanaście lat, w okresie od 1928–1940. Powstało co najmniej osiem wersji książki, a pisarz zmarł tuż po ukończeniu swego dzieła, w 1940 roku.

Stosunki Bułhakowa z reżimem totalitarnym układały się różnie na przestrzeni lat. Z jednej strony był inwigilowany przez NKWDNKWD ZSRRNKWD i nie mógł wyjeżdżać za granicę, z drugiej – sam Stalin załatwił mu pracę w moskiewskim teatrze. Miał też napisać biografię Wielkiego Wodza, ale ostatecznie uznano, że utwór napisany przez Bułhakowa może nie mieć odpowiedniej wymowy propagandowej. Biografia Stalina zatem nigdy nie wyszła spod pióra pisarza.

Powieść parabola

RCa3Z2iaoMp811

Zdjęcie przedstawia okładkę książki Mistrza i Małgorzaty w języku rosyjskim. Za książką stoi druga, w czerwonej oprawie.

Akcja Mistrza i Małgorzaty rozgrywa się w dwóch planach czasowych: we współczesnej autorowi Moskwie lat 30. XX wieku oraz w starożytnej Judei, za czasów prokuratora Poncjusza Piłata. Mamy tu do czynienia z „powieścią w powieści”: tytułowy Mistrz pisze książkę o Piłacie i Chrystusie. Dzięki temu zabiegowi czas historyczny staje się niejako czasem mitycznym, a sama powieść zyskuje cechy paraboli.

Główny powieściowy wątek rozgrywa się współcześnie. Do Moskwy przybywa niejaki Woland – szatan wraz ze swą diabelską świtą, w celu odbycia tam dorocznego balu. Przybycie szatańskiej ekipy całkowicie dezorganizuje zastany porządek, demaskuje jego absurdy, kompromituje i doprowadza do upadku tych, którzy go utrwalają.

Na przykładzie historii Mistrza (utożsamianego przez część badaczy z samym autorem), a także poety Iwana Bezdomnego Buhłakow ukazuje losy twórców w komunistycznej Rosji. Ci posłuszni mogą liczyć na liczne przywileje i nagrody (jak na przykład członkowie związku literatów Massolit), nieprawomyślni zaś otrzymują zakaz publikowania swoich utworów, przez co skazuje się ich na biedę, zapomnienie i społeczną alienację. Tych najbardziej „niebezpiecznych” umieszcza się w szpitalach psychiatrycznych, zwanych psychuszkamipsychuszkapsychuszkami.

Bohaterowie powieści są charakteryzowani szkicowo – głównie poprzez pełnione funkcje zawodowe i społeczne. Dzięki tym zabiegom, a także fabule pełnej absurdalnych wydarzeń i groteskowych postaci, powieść staje się wielką parabolą, obnażającą istotę ustroju totalitarnego, w którym jednostka jest poddana nieustannej kontroli ze strony państwa. Donosicielstwo, cenzura, brak wolności słowa i całkowity brak szacunku dla drugiego człowieka – taki obraz państwa totalitarnego wyłania się z powieści Bułhakowa.

Słownik