Przeczytaj
Początki szkolnictwa
Początki zorganizowanej oświaty na ziemiach polskich sięgają średniowiecza. W XI i XII w. zaczęły powstawać pierwsze szkoły katedralne przy siedzibach biskupich oraz szkoły kolegiackie, kształcące przyszłych duchownych. Działały one m.in. w Poznaniu, Płocku, Wrocławiu, Włocławku, Krakowie, Sandomierzu, Wiślicy, Łęczycy, Głogowie, Legnicy i Brzegu. Od końca XIII w., przy wsparciu samorządu miejskiego, rozwijały się też szkoły parafialne, w których uczyły się dzieci z różnych grup społecznych.
W 1364 r. otwarto w Krakowie drugi w Europie Środkowo‑Wschodniej uniwersytet. Założona przez Kazimierza Wielkiego i odnowiona przez Władysława Jagiełłę na wzór paryskiej Sorbony uczlenia na początku swej działalności składała się z czterech wydziałów: teologicznego, sztuk wyzwolonych, prawa i medycyny.
W epoce odrodzenia i kontrreformacji
W epoce renesansu bogacąca się szlachta wysyłała swych synów na studia za granicę, co z jednej strony ożywiło związki kulturalne Polski z Europą, z drugiej jednak – ujemnie wpłynęło na stan szkół krajowych. Od 1519 r. w Poznaniu, dzięki staraniom biskupa Jana Lubrańskiego, działało gimnazjum akademickie (Akademia Lubrańskiego), wzorowane na Gymnasium Palatinum we włoskiej Mantui.
Rozwój reformacji w Rzeczypospolitej sprawił, że zaczęły powstać szkoły innowiercze. Rozwój oświaty sporo zawdzięcza Braciom Polskim – arianomarianom, m.in. Wojciechowi z Kalisza, rektorowi gimnazjum ariańskiego w Lubartowie, a po upadku tej szkoły – współtwórcy jedynej w Europie akademii ariańskiej w Rakowie (istniejącej do 1638 r.). Szkołę braci czeskich w Lesznie (działała do 1656 r.) rozsławiło kierownictwo Jana Amosa Komeńskiego, wybitnego pedagoga czeskiego, organizatora szkolnictwa i autora podręczników.
W XVII w. akademie innowiercze działały też w Elblągu, Toruniu i Gdańsku i w niektórych dziedzinach kształciły na poziomie uniwersytetów. Środowisko arian z uwagą śledziło przemiany umysłowe zachodzące w Europie Zachodniej i sprowadzało do swoich szkół wybitnych profesorów m.in. z Niemiec. W programach ariańskich szkół wiele miejsca poświęcono etyce, a zwłaszcza obowiązkom obywatela wobec państwa i społeczeństwa. W naukach przyrodniczych zaś propagowany był kopernikański system heliocentryczny. Rozkwit szkolnictwa różnowierczego przyczynił się do rywalizacji na gruncie szkolnictwa parafialnego, którego liczebność w XVI w. znacznie wzrosła.
Wymień inne zasługi Jana Zamoyskiego.
W 1564 r. biskup warmiński (późniejszy kardynał Kościoła) Stanisław Hozjusz sprowadził do Polski jezuitówjezuitów, fundując im kolegium w Braniewie. Szybki rozwój ich kolegiów zapewnił zakonowi dominującą pozycję w szkolnictwie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII wieku. Kolegia jezuickie w Wilnie i Lwowie dały początek dwóm kolejnym uniwersytetom – Akademii Wileńskiej, powołanej 1579 r. przez Stefana Batorego (późniejszy Uniwersytet Wileński) i Akademii Lwowskiej, założonej w 1661 r. przez Jana II Kazimierza (późniejszy Uniwersytet Lwowski).
W XVII w., po zwycięstwie kontrreformacji, program i metody nauczania w szkołach jezuickich uległy stagnacji. W 1595 r., w czasach kryzysu Akademii Krakowskiej i rozwoju kolegiów jezuickich, Jan Zamoyski ufundował w Zamościu półwyższą uczelnię humanistyczną o charakterze świeckim. Celem Akademii Zamojskiej było wykształcenie światłych obywateli, zdolnych do wypełniania obowiązków w służbie publicznej. Uczniowie rekrutowali się głównie ze stanu mieszczańskiego.
Ku oświeceniu
Przełom w rozwoju szkolnictwa polskiego nastąpił w XVIII w., dzięki reformom pijarapijara, księdza Stanisława Konarskiego. W 1740 r. założył on w Warszawie Collegium Nobilium, szkołę o nowym programie nauczania, przeznaczoną dla młodzieży szlacheckiej.
W jakim stylu architektonicznym została dokonana przebudowa?
W Collegium Nobilium położono nacisk na wykształcenie świadomych obywateli i patriotów. W programie nauczania pojawiły się przedmioty takie jak historia, prawo polskie i międzynarodowe, ekonomia i nauki ścisłe. Łacinę i grekę ograniczono na rzecz języka polskiego oraz języków nowożytnych (francuskiego, niemieckiego). Ważną rolę odgrywał także szkolny teatr oraz nauka retoryki.
W podobnym duchu utrzymana była reforma innych szkół pijarskich przeprowadzona w latach 1753–56. Zreformowano też niektóre szkoły jezuickie – program nauczania wypełniły głównie nauki humanistyczne, ważnym elementem kształcenia stała się retoryka. Rozwój szkolnictwa, zapoczątkowany jeszcze w epoce saskiej sprawił, że w drugiej połowie XVIII w. w Rzeczypospolitej istniały dwie akademie i 56 kolegiów.
W 1765 r., z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego powstała Szkoła Rycerska – pierwsza placówka państwowa, utrzymywana przez skarby: Koronny i Wielkiego Księstwa Litewskiego, przeznaczona dla synów drobnej szlachty i mająca na celu przygotowanie ich do służby wojskowej oraz publicznej.
Powstanie Komisji Edukacji Narodowej
W 1773 r., po rozwiązaniu decyzją papieża Klemensa XIV zakonu jezuitów (przywrócono go w 1814 r.), powołano Komisję Edukacji Narodowej. Jej celem było przejęcie prowadzonych przez jezuitów szkół i opracowanie zasad programowych i organizacyjnych nowego systemu edukacji.
Reforma szkolna miała stanowić ważny element reformy państwa. Priorytetem stało się wykształcenie pokolenia świadomych swych obowiązków obywateli. Nowoczesny typ szkolnictwa miał przygotować młodych Polaków do podjęcia głębokich reform politycznych. Położono nacisk na wiedzę użyteczną, opartą na ówczesnych zdobyczach nauki.
Komisję swoim protektoratem objął król, cieszyła się więc dużą autonomią, ale w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem. Do członków KEN należeli m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Litawor Chreptowicz, Ignacy Potocki i Andrzej Hieronim Zamoyski. Prace KEN nad przygotowaniem nowych programów i nowych zasad organizacyjnych szkolnictwa trwały do 1780 roku.
Administracja szkolna została oparta na podziale terytorialnym. KEN podlegały m.in. uniwersytety, zwane szkołami głównymi, oraz szkoły średnie – wydziałowe i podwydziałowe. Od szkół podwydziałowych zależne były szkoły parafialne.
Działalność KEN miała zostać sfinansowana, dzięki majątkowi przejętemu od jezuitów. Nie do końca się to udało. KEN nie mogła jednak utrzymać wszystkich dawnych kolegiów i część z nich przekazała innym zakonom. W 1775 r. Komisja powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, na którego czele stanął Ignacy Potocki. Towarzystwo zajęło się opracowywaniem programów edukacyjnych i podręczników. Z jego inicjatywy ukazało się wiele wartościowych książek szkolnych, m.in.: Elementarz dla szkół parafialnych narodowych, Powinności nauczyciela, Gramatyka dla szkół narodowych, Wstęp do fizyki dla szkół narodowych.
Nowy program szkół średnich, opracowany przez Komisję, wprowadzał język polski jako wykładowy (zamiast łaciny), nauki przyrodniczo‑fizyczne, matematykę, elementy prawa, naukę moralną opartą na prawie naturalnym.
W tym samym czasie zreformowane zostały też Akademia Krakowska i Akademia Wileńska (autorem koncepcji zmian był ksiądz Hugo Kołłątaj). W wydanych w latach 1780–83 ustawach KEN określiła kształt szkolnictwa polskiego oraz zadania wychowawcze, obowiązki i prawa „stanu nauczycielskiego”. Działalność Komisji weszła na stałe do dorobku polskiej myśli pedagogicznej.
Mroczny biskup – „reformator”
Pierwszym prezesem Komisji Edukacji Narodowej był biskup wileński Ignacy Jakub Massalski (1726‑1794). Dokonał on na tym stanowisku wielu nadużyć finansowych i po trzech latach został z niego usunięty. Późniejsza historia biskupa była nie mniej mroczna. Był on czołowym stronnikiem Rosji, zwalczał dzieło Sejmu Czteroletniego, za co pobierał stałą pensję od posła Rosji – Jakoba Sieversa. Figurował na liście posłów i senatorów posła rosyjskiego Jakowa Bułhakowa, która zawierała zestawienie osób, na które Rosjanie mogą liczyć przy obalaniu Konstytucji 3 maja. Massalski przystąpił do konfederacji targowickiej. W 1794 r., podczas insurekcji warszawskiej, został na rozkaz Tadeusza Kościuszki aresztowany i uwięziony. Jako targowiczanin uznany za zdrajcę, został 28 czerwca 1794 r. publicznie powieszony na szubienicy przez lud Warszawy.
Ważną rolę edukacyjną pełniła w XVIII w. Biblioteka Załuskich. Założona w 1747 r. przez braci: biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja i biskupa płockiego Andrzeja Stanisława. W drugiej połowie XVIII wieku była jedną z największych bibliotek świata! Zawierała ok. 180 tys. ksiąg drukowanych, 10 tys. manuskryptów, tysiące map, atlasów i sztychów, rzeźb, płócien i rycin. Księgozbiór zajmował aż 29 sal. W 1774 r. Biblioteka została przejęta przez państwo i powierzona Komisji Edukacji Narodowej, pod nazwą Biblioteka Rzeczypospolitej Załuskich. Od 1780 r., na mocy uchwały sejmu, otrzymywała pierwszy w Polsce egzemplarz obowiązkowy każdego wydawnictwa. W 1794 r. liczyła już ok. 400 tys. druków, ok. 20 tys. rękopisów i ponad 40 tys. sztychów.
Słownik
nauka teologiczna Ariusza (zm. w 336 r.) dotycząca natury związku Ojca i Syna w chrześcijańskiej doktrynie Trójcy Świętej, zapoczątkowana w Aleksandrii w IV w.; odrzuca dogmat Trójcy Świętej
Towarzystwo Jezusowe – katolicki zakon męski założony w 1534 r. przez św. Ignacego Loyolę w Paryżu; jego celem było wspieranie Kościoła rzymskokatolickiego poprzez pracę oświatową i misyjną; w wyniku narastającej krytyki ze strony filozofów oświecenia oraz konfliktów między władcami europejskimi, a jezuitami papież Klemens XIV rozwiązał zakon w 1773 r.; został on przywrócony na początku XIX w. przez papieża Piusa VII
przejęcie (skasowanie) majątku lub urzędów należących do Kościoła i podlegających jego kontroli na rzecz władz świeckich
(potoczna nazwa Zakonu Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych) – zakon, ustanowiony przez papieża Grzegorza XV w 1621 r., korzenie swe wywodzi jednak od 1597 r., kiedy to św. Józef Kalasancjusz otworzył pierwszą bezpłatną i powszechną szkołę podstawową w Europie; w Polsce pijarzy prowadzą głównie działalność oświatową i wychowawczą wśród dzieci i młodzieży
Słowa kluczowe
edukacja, Komisja Edukacji Narodowej, oświecenie, Rzeczpospolita, szkoła, wychowanie, kultura oświecenia w Rzeczypospolitej
Bibliografia
A. Jobert, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce 1773‑1794. Jej dzieło wychowania obywatelskiego, Wrocław 1979.
Z. Libera, Oświecenie, Warszawa 1991.
M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2011.