Konrad Eberhardt Świat bez grzechu

Ziemia obiecana ukazuje nam kapitalizmkapitalizmkapitalizm nieucywilizowany, surowy, prawdziwszy, jakby będący emanacją samej zwierzęcej natury człowieka. Świat łódzkiego biznesu jest tak jawny i naturalny w swojej nikczemności, że aż - na zasadzie paradoksu - wydaje się światem, który w ogóle nie zetknął się z normami etycznymi, światem bez grzechu. Przez ten obszar mroku przechodzi jedyna smuga światła: przyjaźń łącząca Polaka, Żyda i Niemca. Ta przyjaźń i solidarność jest wyzwaniem rzuconym wilczemu stadu.

C1 Źródło: Konrad Eberhardt, Świat bez grzechu, „Kino” 1974, nr 12.

Magdalena Popiel Od topografii do przestrzeni mitycznej: analiza przestrzeni w „Ziemi obiecanej" Reymonta

[...] Łódź nie posiada kolistego centrum w postaci rynku czy placu. Miasto organizowało się wzdłuż jednej ulicy, Piotrkowskiej, która stała się główną arterią komunikacyjną, ośrodkiem handlu i życia towarzyskiego. Mówiono wówczas, że miasto Łódź zamiast serca ma szyję. Tę specyficzną zasadę urbanistyczną odnajdziemy bez trudu w Ziemi obiecanej. Reymont opisuje Piotrkowską kilkakrotnie; w niedzielę i w dzień powszedni, w południe, wczesnym rankiem i nocą. [...]
Opisując specyficzną architekturę tej ulicy Reymont trafnie zwrócił uwagę na bezpośrednie sąsiedztwo pałaców łódzkich milionerów (w jednym z nich można rozpoznać pałac Juliusza Heincla, z charakterystyczną „wielką płaskorzeźbą na frontonie przedstawiającą przemysł”) i starych, niskich domów biedoty. [...]
W Ziemi obiecanej pojawia się kilka innych nazw ulic: Cegielniana, Spacerowa, Konstantynowska, Poprzeczna, Drewnowska, Średnia, Widzewska, Ewangelicka, Benedykta, Wschodnia, Dzielna, Przejazd. Nie posiadają one wyraźnej orientacji względem siebie. [...] Jednak sam fakt nazwania ich i częstotliwość powtarzania się wskazuje, że są to najważniejsze przecznice Piotrkowskiej, a w każdym razie ulice należące do centrum miasta. Tworzą one jakby drugą strefę miejską.
Trzecią natomiast strefę stanowią liczne i z upodobaniem przedstawiane przez Reymonta peryferie. Są to małe uliczki bez nazwy. [...]
W tak skomponowaną siatkę ulic należałoby teraz wpisać tereny i budynki użyteczności publicznej, które istniały w XIX‑wiecznej Łodzi. A więc — lasek Milscha, Helenów, las szajblerowski, Grand Hotel, restauracja „Arkadia”, hotel „Victoria”, Dom Handlowy, Salon A rtystyczny, teatr, „kolonia”. Okazuje się to raczej niemożliwe ze względu na brak dokładnych danych lokalizujących (z wyjątkiem „Arkadii”, która mieściła się na Konstantynowskiej, i „kolonii” na Spacerowej). W pewnej mierze można ustalić usytuowanie wzajemne fabryk i domów głównych bohaterów. Sąsiadowały ze sobą fabryki Trawińskiego, Müllera, Borowieckiego i Bauma. Tereny Bucholca znajdowały się „na samym końcu miasta”. Natomiast położenie fabryki Kesslera, opisywanej kilkakrotnie, nie zostało sprecyzowane.
Jak się okazuje, Reymont poprzez autentyczne nazwy miast i ulic przywołuje na dość szeroką skalę konkretną przestrzeń geograficzną.

lo Źródło: Magdalena Popiel, Od topografii do przestrzeni mitycznej: analiza przestrzeni w „Ziemi obiecanej" Reymonta, „Pamiętnik Literacki” 1979, nr 70/4, s. 90–91.

Aneta Kyzioł Ziemia opowiedziana

Ziemia obiecana [...] wpisuje się – jak większość dzieł Andrzeja Wajdy – w wielkie narodowe dyskusje. I do dziś zdumiewa bezwzględną oceną początków naszego kapitalizmu. [...]
„Co stanowi triumf kina: podnosi ono do rangi wizji, zarazem tęczowej i szokującej, ów rezerwat monotonii szarej, przyziemnej, jaką była, jaką być musiała Łódź z końca ubiegłego [XIX – red.] wieku” – pisał w POLITYCE 41 lat temu Zygmunt Kałużyński. „Andrzej Wajda stworzył fascynujące, przenikliwie krytyczne, utrzymane w ciemnych tonacjach widowisko filmowe. [...] Wajdowska Łódź odwraca się od historyczno‑literackiego podtekstu, lewituje w przestworza kinowej magiczności, nadznaczeniowości, nie zatracając przecież cech filmu stawiającego konkretne problemy” – oceniał Konrad Eberhardt. „Film Andrzeja Wajdy – spójny i rozdarty, jednolity i wielostylowy, piękny i dosadny. Mistrzowsko przeczuty i niekonsekwentny. Styl, w którym z »grzechów« wybucha żywiołowość. Łączy urodę ze złym smakiem, rozum z uczuciem, intuicję z doświadczeniem, poezję z prozą. Film wybitny” – wtórował Aleksander Ledóchowski w „Filmie”.
Oglądany dziś film wciąż wywołuje ciarki. Zachwyca bogactwem wizualnym i dynamiką obrazów, co częściowo jest efektem przeplatania trzech różnych łódzkich sfer: świata żydowskiego – z kantorami kupców w jedwabnych chałatach, szlacheckiego – z dworkami, psami, portretami przodków oraz starym ojcem Borowieckiego w stroju powstańca z obrazów Grottgera. A także pejzażu przemysłowego, na który składały się dymiące kominy fabryk, hale fabryczne pełne maszyn tkackich, masy wiejskiej biedoty ciągnące do kapitalistycznego raju i bogactwo pałaców fabrykantów.

C2 Źródło: Aneta Kyzioł, Ziemia opowiedziana, „Polityka” 1.03.2016 r., nr 3049, dostępny w internecie: https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/1652462,1,ziemia-obiecana-wciaz-zachwyca.read.

Wajda: „Najpiękniejsze jest to, czego się nie zrobiło”. Wywiad Janusza Wróblewskiego.

Za to u nas „Ziemia obiecana” wciąż robi furorę. Poza maestrią reżyserską i fenomenalną stroną wizualną, z czego wynika ta nieustanna popularność?
To zasługa Reymonta i aktorów. W powieści o Łodzi fabrycznej, w której Polacy nie mogą odegrać żadnej roli, bo wszystko jest w obcych rękach, nie ideologia okazuje się najważniejsza. Reymont miał fotograficzną pamięć. Historię przyjaźni Polaka, Niemca i Żyda, którzy łączą się w sprawach wspólnego interesu, oddał z drobiazgowym realizmem. Fantastyczne dialogi są napisane jakby z myślą o filmie. A fabuła, wsparta wybitnymi kreacjami Pszoniaka, Olbrychskiego i Seweryna, potwierdza tylko moją tezę, że trzeba szukać czegoś, co mówi do świata, a nie tylko do siebie i dla siebie.

C3 Źródło: Wajda: „Najpiękniejsze jest to, czego się nie zrobiło”. Wywiad Janusza Wróblewskiego., „Polityka” 1.03.2016 r., nr 3049, dostępny w internecie: https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/1652282,1,wajda-najpiekniejsze-jest-to-czego-sie-nie-zrobilo.read.