Renesans – epoka społeczeństwa ziemskiego

W opracowaniach dotyczących renesansu podkreśla się, że była to epoka, kiedy szczególnie interesowano się człowiekiem. Przejawiało się to m.in. w piśmiennictwie o charakterze publicystycznympublicystykapublicystycznym, które przybierało także postać literacką, choć walory estetyczne często stawały się drugorzędne wobec konieczności wypowiadania się na aktualne tematy państwowe, społeczne czy religijne. Przedmiotem zainteresowania pisarzy była przede wszystkim analiza sytuacji człowieka jako jednostki funkcjonującej w określonej społeczności, np. stanowej, wyznaniowej, narodowej.

Humanizm i reformacja

Istotny wpływ na ukształtowanie się myśli społecznej renesansu miały dwa główne ruchy intelektualne tej epoki, tzn. humanizm i reformacja. Pierwszy z nich, ukierunkowany antropocentrycznie, traktował kulturę antyczną jako ważne źródło wiedzy i inspiracji. Uznanie, że nurty filozofii greckiej i rzymskiej należy traktować jako źródło wiedzy o człowieku i podstawę do rozważań nad pojęciem człowieczeństwa (łac. humanitas), znalazło swój wyraz w refleksji antropologicznej skupionej na funkcjonowaniu jednostki ludzkiej w społeczeństwie.

Myśl społeczna renesansu nie odrzucała perspektywy religijnej. W znacznym stopniu wynikało to uświadamiania sobie przez Europejczyków kryzysu chrześcijaństwa jako religii dominującej na kontynencie. Działalność Marcina Lutra, Jana Kalwina i innych doprowadziła do wyłonienia się nowych Kościołów. W obrębie teologii luterańskiej, kalwińskiej, anglikańskiej, ariańskiej, ale też katolickiej ważną pozycję zajmowały kwestie moralne. Obejmowały one takie zagadnienia, jak relacja między władzą a poddanymi czy stosunki między- i wewnątrzstanowe.

Europejska i polska myśl społeczna

Problematykę społeczną podejmowali myśliciele i twórcy w całej Europie. Jednak choć tematy dotyczące m.in. modelu sprawowania władz bywały wspólne, to rozwiązania proponowane przez autorów różniły się. Różnice te można dostrzec przy porównaniu dzieł, w których proponowano indywidualne rozumienie określonych problemów. Jedną z takich ważnych prac jest traktat polityczny autorstwa włoskiego polityka i uczonego Niccolò Machiavellego (1469–1527), zatytułowany Książę.

RhMWoN2EiyNw11
Girolamo Savonarola (1472–1498) – włoski dominikanin sprowadzony przez księcia Wawrzyńca II Medyceusza do Florencji jako propagator moralnej odnowy Kościoła oraz surowości obyczajowej. Za sprawą emocjonalnych, ale też zbudowanych zgodnie z zasadami retoryki kazań zdobył duży wpływ na społeczeństwo Republiki Florencji. Po śmierci Wawrzyńca Savonarola został de facto głową państwa, jednak popadł w konflikt z papieżem, co przyczyniło się do ekskomunikowania zakonnika i uznania go za heretyka, a wreszcie do jego śmierci na stosie.
Źródło: domena publiczna.

Pochodzący z Florencji twórca żył w okresie burzliwym dla swej ojczyzny. Mimo wciąż istniejących pozorów demokracji władzę w państwie zdobywały albo silne jednostki (jak dominikanin Girolamo SavonarolaGirolamoGirolamo Savonarola), albo znaczące rody z Medyceuszami na czele. Machiavelli przez pewien czas był wysoko postawionym politykiem w rządzie Piera Soderiniego, ale powrót Medyceuszy do władzy zakończył jego karierę. Wyznawca poglądów republikańskich postanowił zbliżyć się do ówczesnego władcy Florencji, księcia Wawrzyńca II. W tym celu napisał dzieło, w którym odrzucił dotychczasowe ideały i przedstawił apologięapologiaapologię rządów silnych, skupionych w rękach jednego człowieka. W Księciu znalazły się podstawy doktryny politycznej określanej makiawelizmemmakiawelizmmakiawelizmem - termin ten wywodzi się od nazwiska autora traktatu. Chociaż wśród badaczy pojawiają się opinie, że Machiavelli stworzył utwór, który w rzeczywistości ostrzegał przed władzą bezwzględną i tylko pozornie sprzyjającą poddanym, to większość postrzega traktat jako propagowanie tyranii. Miałyby to potwierdzać m.in. te zdania z Księcia:

Nicollò Machiavelli Książę

Należy bowiem pamiętać, że ludzi trzeba albo hołubić, albo wygubić, gdyż mszczą się za błahe krzywdy, za ciężkie zaś nie mogą. Dlatego gdy się krzywdzi człowieka, należy czynić to w ten sposób, aby nie trzeba było obawiać się zemsty.

C1 Źródło: Nicollò Machiavelli, Książę, oprac. Czesław Nanke, tłum. Czesław Nanke, Kęty 2005, s. 34.

Idee Machiavellego od razu spotkały się w Polsce z ostrą krytyką, choć najwyraźniej można ją dostrzec dopiero w XVII wieku. Wcześniej antydemokratyczne poglądy Włocha traktowano jako dalekie od polskiej tradycji i nie poświęcano im zbyt wiele uwagi. Nie oznacza to jednak, że nie zajmowano się problemem relacji między władzą a obywatelami, choć dzieła poświęcone tym zagadnieniom były pisane przede wszystkim z perspektywy szlachty, która w XVI w. odgrywała decydującą rolę w sferze politycznej i gospodarczej. Do tej grupy należeli Mikołaj Rej (1505–1569) i Jan Kochanowski (1530–1584). Rej był bogatym właścicielem kilkunastu wiosek i dwóch miasteczek, przeciwnikiem humanizmu, wyznawcą kalwinizmu ostro występującym przeciw Kościołowi katolickiemu oraz zwolennikiem ruchu egzekucyjnegoruch egzekucyjnyruchu egzekucyjnego. Kochanowski natomiast to reprezentant średniozamożnej szlachty, świetnie wykształcony humanista, katolik, wreszcie – osoba zdystansowana wobec egzekucji. Wskazane różnice nie oznaczały całkowicie odmiennych poglądów pisarzy na tematy społeczne. Łączyło je postrzeganie kwestii politycznych w kontekście etycznym. Moralizujący charakter twórczości Reja i Kochanowskiego sprawia, że poglądy podobne do tych, które Machiavelli prezentował w Księciu, nie miały racji bytu w ich dziełach. Potwierdzenie postawy wymagającej od władcy działania etycznego można znaleźć np. w epigramacieepigramatepigramacie Król albo jaki przełożony ze zbioru Źwierzyniec autorstwa Mikołaja Reja:

Mikołaj Rej Król albo jaki przełożony

To tu więc przytrudniejszymprzytrudniejszymprzytrudniejszym, kogo wszystki oczy
Szacują, zaglądając i we dnie, i w nocy;
Bo jeszczeć mało na tym, iż drudzy dudkujądudkujądudkują,
Namówiwszy sie z tyłuz tyłuz tyłu, w oczy pochlebują.
Ale wierę – on stary fortel na to czysty:
Jako kryształ w swych sprawach kto jest przeźroczysty,
Nie boi sie przymówek, a każdemu gębę
Zamknie, że i ja z nimi pewnie milczeć będę.

C2 Źródło: Mikołaj Rej, Król albo jaki przełożony, [w:] Wybór pism, oprac. Anna Kochan, Wrocław 2015, s. 316.
Girolamo
1
przytrudniejszym
dudkują
z tyłu

Jan Kochanowski miał pod względem wymagań etycznych stawianych władcom i elitom politycznym poglądy podobne do tych, które wyznawał Mikołaj Rej. Inne analogie można dostrzec w dziełach, w których obaj twórcy wyjaśniają, na czym według nich polega szlachectwo. Łączą je z cnotami, służbą dobru państwa. Według Kochanowskiego szlachcicem jest ten, kto na polu bitwy wykazuje się odwagą, natomiast w czasie pokoju służy radą, np. jako poseł:

Jan Kochanowski Pieśń II 19

Służmy poczciwejpoczciwypoczciwej sławie, a jako kto może,
Niech ku pożytku dobra spólnego pomoże.
Komu dowcipudowcipdowcipu równo z wymowąwymowawymową dostaje,
Niech szczepi miedzy ludźmi dobre obyczaje,
Niechaj czyni porządek, rozterkom zabiegarozterkomrozterkom zabiega,
Praw ojczystych i pięknej swobody przestrzega.
A ty, coć Bóg dał siłę i serceserceserce po temu,
Uderz sieuderzUderz sie z poganinem, jako słuszesłuszesłusze cnemu […].

C3 Źródło: Jan Kochanowski, Pieśń II 19, [w:] Pieśni, oprac. Maria Renata Mayenowa, Krystyna Wilczewska, Wrocław 1991, s. 206.
poczciwy
dowcip
wymowa
rozterkom
serce
uderz
słusze

Rej i Kochanowski podzielali także zdanie na temat ustroju politycznego Rzeczpospolitej, czyli stanowego podziału społeczeństwa oraz prymarnej pozycji szlachty. Wprawdzie autor Zwierzyńca we wczesnej twórczości wspominał o złym traktowaniu chłopstwa (w dialogu Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem), ale później nie wracał do tego problemu, a Kochanowski w ogóle nie zauważał niesprawiedliwości społecznej dotykającej chłopów i mieszczan.

R1G95Le68YnkE
Pomnik Andrzeja Frycza Modrzewskiego w Wolborzu.

Andrzej Frycz Modrzewski – pisarz polityczny i teolog. Pochodził z rodziny należącej do drobnej szlachty; jego ojciec był wójtem Wolborza – wioski w ziemi sieradzkiej. Po studiach w Akademii Krakowskiej związał się z magnacką rodziną Łaskich, co ułatwiło mu sfinansowanie nauki na uczelni w Wittenberdze w Niemczech – mieście, w którym reformatorską działalność rozpoczął Marcin Luter. Choć Frycz nie porzucił Kościoła katolickiego, był zwolennikiem zmian w jego funkcjonowaniu oraz współistnienia różnych wyznań chrześcijańskich. Ta ugodowa postawa nie znalazła uznania w episkopacie, w związku z czym musiał opuścić Wolbórz i dopiero wstawiennictwo króla Zygmunta Augusta zapewniło mu bezpieczeństwo. Także interwencja władcy pozwoliła na druk najważniejszego dzieła autorstwa Frycza, czyli łacińskiego traktatu De Republica emendanda (O poprawie Rzeczypospolitej albo O naprawie Rzeczypospolitej), który najpierw ukazał się w 1551 r. w Krakowie w wersji ocenzurowanej, a w całości – 3 lata później w Bazylei w Szwajcarii. Król nie uchronił dzieła przed umieszczeniem go przez papieża na indeksie ksiąg zakazanych oraz przed stałymi atakami ze strony teologów katolickich, zarzucających Fryczowi sympatie proreformatorskie.
Źródło: Rafał Klisowski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Inaczej postępował Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572), jeden z polskich publicystów okresu renesansu. Różnica między nim a Rejem i Kochanowskim przejawia się m.in. w formie, w jakiej zapisywał swoje rozważania: nie był literatem, a autorem mów i traktatów. Istotniejsza jest jednak odmienność poglądów. Do głównych tematów obecnych w dorobku Frycza zalicza się jego niezgodę na nierówne traktowanie przedstawicieli poszczególnych grup społecznych przez sądownictwo. Ten problem pojawił się np. w napisanej po łacinie mowie Łaski, czyli o karze za mężobójstwo, w której twórca udowadniał niesprawiedliwość w karaniu za zabicie w zależności od tego, czy zbrodni dopuścił się chłop, czy szlachcic. Według Frycza było to nieracjonalne i niezgodne z ideą chrześcijańskiej równości. Do tej kwestii powrócił w traktacie De Republica emendanda, gdzie wręcz zanegował ideę szlachectwa opartego jedynie na pochodzeniu. Elitarnej wizji społeczeństwa, w którym jedna grupa sprawuje niepodzielną władzę, przeciwstawił model egalitarnyegalitaryzmegalitarny i opisywał Rzeczpospolitą jako organizm składający się z różnych, ale równie ważnych członków. Nie odrzucił idei szlachectwa, ale łączył ją ze szlachetnością wynikającą z cnotliwego życia, a nie z posiadaniem herbu odziedziczonego po przodkach.

Koncepcja Frycza, zakładająca równość wszystkich ludzi, nie zwyciężyła – w świadomości Europejczyków podział na stany i wynikające z tego konsekwencje społeczno‑polityczne okazały się fundamentem ideologii renesansowych.

Słownik

apologia
apologia

(gr. apologētikos – obrończy) – obrona osoby lub idei, będąca jednocześnie pochwałą

egalitaryzm
egalitaryzm

(fr. égalitaire – dążący do równości) – uznawanie równości między ludźmi za podstawę ustroju społecznego

epigramat
epigramat

(gr. epigramma – inskrypcja) – niewielkich rozmiarów liryczny utwór wierszowany

makiawelizm
makiawelizm

doktryna polityczna, zgodnie z którą władca w imię interesu państwa ma prawo do nieetycznego postępowania polegającego na wywoływaniu pozorów cnotliwości w celu skutecznej realizacji celów politycznych

publicystyka
publicystyka

wypowiedź odnosząca się do zagadnień aktualnych w momencie powstawania danego tekstu; może mieć formę piśmienniczą, ale też przekazywaną za pomocą środków masowej komunikacji (radio, telewizja); w zależności od tematyki wyróżnia się publicystykę polityczną, społeczną, kulturalną, ekonomiczną itp.

ruch egzekucyjny
ruch egzekucyjny

ruch egzekucji praw i dóbr. Była to powstała w XVI w. wśród polskiej szlachty koncepcja wymuszenia na królu i magnaterii egzekucji (wykonania) praw zaciągniętych w różnych dziedzinach życia społecznego, np. w zakresie sądownictwa, finansów publicznych, relacji między państwem a Kościołem, obronności