Renesans – epoka społeczeństwa ziemskiego

W opracowaniach dotyczących renesansu podkreśla się, że była to epoka, kiedy szczególnie interesowano się człowiekiem. Przejawiało się to m.in. w piśmiennictwie o charakterze publicystycznympublicystykapublicystycznym, które przybierało także postać literacką, choć walory estetyczne często stawały się drugorzędne wobec konieczności wypowiadania się na aktualne tematy państwowe, społeczne czy religijne. Przedmiotem zainteresowania pisarzy była przede wszystkim analiza sytuacji człowieka jako jednostki funkcjonującej w określonej społeczności, np. stanowej, wyznaniowej, narodowej.

Humanizm i reformacja

Istotny wpływ na ukształtowanie się myśli społecznej renesansu miały dwa główne ruchy intelektualne tej epoki, tzn. humanizm i reformacja. Pierwszy z nich, ukierunkowany antropocentrycznie, traktował kulturę antyczną jako ważne źródło wiedzy i inspiracji. Uznanie, że nurty filozofii greckiej i rzymskiej należy traktować jako źródło wiedzy o człowieku i podstawę do rozważań nad pojęciem człowieczeństwa (łac. humanitas), znalazło swój wyraz w refleksji antropologicznej skupionej na funkcjonowaniu jednostki ludzkiej w społeczeństwie.

Myśl społeczna renesansu nie odrzucała perspektywy religijnej. W znacznym stopniu wynikało to uświadamiania sobie przez Europejczyków kryzysu chrześcijaństwa jako religii dominującej na kontynencie. Działalność Marcina Lutra, Jana Kalwina i innych doprowadziła do wyłonienia się nowych Kościołów. W obrębie teologii luterańskiej, kalwińskiej, anglikańskiej, ariańskiej, ale też katolickiej ważną pozycję zajmowały kwestie moralne. Obejmowały one takie zagadnienia, jak relacja między władzą a poddanymi czy stosunki między- i wewnątrzstanowe.

Europejska i polska myśl społeczna

Problematykę społeczną podejmowali myśliciele i twórcy w całej Europie. Jednak choć tematy dotyczące m.in. modelu sprawowania władz bywały wspólne, to rozwiązania proponowane przez autorów różniły się. Różnice te można dostrzec przy porównaniu dzieł, w których proponowano indywidualne rozumienie określonych problemów. Jedną z takich ważnych prac jest traktat polityczny autorstwa włoskiego polityka i uczonego Niccolò Machiavellego (1469–1527), zatytułowany Książę.

RhMWoN2EiyNw11

Obraz przedstawia lewy profil dojrzałego mężczyzny. Nos mężczyzny jest orli, z niewielkim garbkiem, usta wydatne, policzek zapadnięty. Mężczyzna ubrany jest w habit, na głowie ma założony kaptur.

Pochodzący z Florencji twórca żył w okresie burzliwym dla swej ojczyzny. Mimo wciąż istniejących pozorów demokracji władzę w państwie zdobywały albo silne jednostki (jak dominikanin Girolamo SavonarolaGirolamoGirolamo Savonarola), albo znaczące rody z Medyceuszami na czele. Machiavelli przez pewien czas był wysoko postawionym politykiem w rządzie Piera Soderiniego, ale powrót Medyceuszy do władzy zakończył jego karierę. Wyznawca poglądów republikańskich postanowił zbliżyć się do ówczesnego władcy Florencji, księcia Wawrzyńca II. W tym celu napisał dzieło, w którym odrzucił dotychczasowe ideały i przedstawił apologięapologiaapologię rządów silnych, skupionych w rękach jednego człowieka. W Księciu znalazły się podstawy doktryny politycznej określanej makiawelizmemmakiawelizmmakiawelizmem - termin ten wywodzi się od nazwiska autora traktatu. Chociaż wśród badaczy pojawiają się opinie, że Machiavelli stworzył utwór, który w rzeczywistości ostrzegał przed władzą bezwzględną i tylko pozornie sprzyjającą poddanym, to większość postrzega traktat jako propagowanie tyranii. Miałyby to potwierdzać m.in. te zdania z Księcia:

Idee Machiavellego od razu spotkały się w Polsce z ostrą krytyką, choć najwyraźniej można ją dostrzec dopiero w XVII wieku. Wcześniej antydemokratyczne poglądy Włocha traktowano jako dalekie od polskiej tradycji i nie poświęcano im zbyt wiele uwagi. Nie oznacza to jednak, że nie zajmowano się problemem relacji między władzą a obywatelami, choć dzieła poświęcone tym zagadnieniom były pisane przede wszystkim z perspektywy szlachty, która w XVI w. odgrywała decydującą rolę w sferze politycznej i gospodarczej. Do tej grupy należeli Mikołaj Rej (1505–1569) i Jan Kochanowski (1530–1584). Rej był bogatym właścicielem kilkunastu wiosek i dwóch miasteczek, przeciwnikiem humanizmu, wyznawcą kalwinizmu ostro występującym przeciw Kościołowi katolickiemu oraz zwolennikiem ruchu egzekucyjnegoruch egzekucyjnyruchu egzekucyjnego. Kochanowski natomiast to reprezentant średniozamożnej szlachty, świetnie wykształcony humanista, katolik, wreszcie – osoba zdystansowana wobec egzekucji. Wskazane różnice nie oznaczały całkowicie odmiennych poglądów pisarzy na tematy społeczne. Łączyło je postrzeganie kwestii politycznych w kontekście etycznym. Moralizujący charakter twórczości Reja i Kochanowskiego sprawia, że poglądy podobne do tych, które Machiavelli prezentował w Księciu, nie miały racji bytu w ich dziełach. Potwierdzenie postawy wymagającej od władcy działania etycznego można znaleźć np. w epigramacieepigramatepigramacie Król albo jaki przełożony ze zbioru Źwierzyniec autorstwa Mikołaja Reja:

Jan Kochanowski miał pod względem wymagań etycznych stawianych władcom i elitom politycznym poglądy podobne do tych, które wyznawał Mikołaj Rej. Inne analogie można dostrzec w dziełach, w których obaj twórcy wyjaśniają, na czym według nich polega szlachectwo. Łączą je z cnotami, służbą dobru państwa. Według Kochanowskiego szlachcicem jest ten, kto na polu bitwy wykazuje się odwagą, natomiast w czasie pokoju służy radą, np. jako poseł:

R1G95Le68YnkE

Zdjęcie przedstawia pomnik. Na obelisku ustawione jest popiersie starszego mężczyzny. Jego twarz jest owalna, nos wydatny. Mężczyzna ma długą, gęstą brodę i wąsy. Na głowie ma założoną czapkę. Na obelisku widnieje napis: Andrzej Frycz-Modrzewski 1503-1572. Wielki pisarz polityczny epoki odrodzenia. Wybitny ideolog walki o sprawiedliwość, wolność sumienia i równość społeczną. Rok 1953.

Inaczej postępował Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572), jeden z polskich publicystów okresu renesansu. Różnica między nim a Rejem i Kochanowskim przejawia się m.in. w formie, w jakiej zapisywał swoje rozważania: nie był literatem, a autorem mów i traktatów. Istotniejsza jest jednak odmienność poglądów. Do głównych tematów obecnych w dorobku Frycza zalicza się jego niezgodę na nierówne traktowanie przedstawicieli poszczególnych grup społecznych przez sądownictwo. Ten problem pojawił się np. w napisanej po łacinie mowie Łaski, czyli o karze za mężobójstwo, w której twórca udowadniał niesprawiedliwość w karaniu za zabicie w zależności od tego, czy zbrodni dopuścił się chłop, czy szlachcic. Według Frycza było to nieracjonalne i niezgodne z ideą chrześcijańskiej równości. Do tej kwestii powrócił w traktacie De Republica emendanda, gdzie wręcz zanegował ideę szlachectwa opartego jedynie na pochodzeniu. Elitarnej wizji społeczeństwa, w którym jedna grupa sprawuje niepodzielną władzę, przeciwstawił model egalitarnyegalitaryzmegalitarny i opisywał Rzeczpospolitą jako organizm składający się z różnych, ale równie ważnych członków. Nie odrzucił idei szlachectwa, ale łączył ją ze szlachetnością wynikającą z cnotliwego życia, a nie z posiadaniem herbu odziedziczonego po przodkach.

Koncepcja Frycza, zakładająca równość wszystkich ludzi, nie zwyciężyła – w świadomości Europejczyków podział na stany i wynikające z tego konsekwencje społeczno‑polityczne okazały się fundamentem ideologii renesansowych.

Słownik