Przeczytaj
Konferencja pokojowa
Kończący I wojnę światową traktat wersalskitraktat wersalski został zawarty podczas paryskiej konferencji pokojowej, trwającej od 18 stycznia 1919 do 21 stycznia 1920 roku. Brało w niej udział 27 zwycięskich państw. Polskę reprezentowali Ignacy Paderewski i Roman Dmowski. Państwa pokonane w I wojnie światowej, a więc Niemcy, Austro‑Węgry, Imperium Osmańskie oraz Bułgaria, nie zostały dopuszczone do konferencji, a jedynie przedstawiono im traktaty do podpisania. Nie zaproszono także przedstawicieli Rosji – ani tej czerwonej, ani tej białej.
Na mocy postanowień traktatu Polska odzyskała znaczną część ziem zabranych jej przez Prusy w I i II rozbiorze: większą część Wielkopolski i znaczną część byłych Prus Królewskich (zwanych pod zaborem Prusami Zachodnimi), z niewielkim jednak dostępem do morza. Ponadto, po plebiscycie na Górnym Śląsku w 1921 r. oraz III powstaniu śląskim, otrzymała część górnośląskiego zagłębia przemysłowego z Katowicami i Chorzowem. Gdańsk z przyległymi gminami i miastami Oliwą i Sopotem stał się Wolnym Miastem o charakterze odrębnego państwa, ale z włączeniem w skład terytorium celnego Polski i zapewnieniem jej szerokich uprawnień w porcie gdańskim.
Przypomnij sobie kształt granic Rzeczypospolitej Obojga Narodów tuż przed I rozbiorem. Do jakiego stopnia linia Dmowskiego pokrywała się z ich ówczesnym stanem?
Plebiscyt na Górnym Śląsku
Plebiscyt miała przeprowadzić angielsko‑francusko‑włoska Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku, do której Niemcy i Polacy oddelegowali swoich przedstawicieli. Przygotowania do plebiscytu odbywały się w atmosferze terroru z obu stron, dochodziło m.in. do wzajemnego mordowania działaczy plebiscytowych. W kampanii strona polska nawiązywała do przynależności Śląska do państwa wczesnopiastowskiego, natomiast niemiecka – do germańskich korzeni mieszkańców regionu. Budowano negatywny obraz przeciwnika z wykorzystaniem argumentów odwołujących się do historii. Niemcy propagowali wizerunek Polaków jako odwiecznych ciemiężycieli chłopów i robotników, a Polacy przedstawiali Niemców jako potomków Krzyżaków i zaborców. Oba państwa obiecywały Ślązakom autonomię.
Międzysojusznicza Komisja postanowiła, że do głosowania zostaną uprawnione osoby, które 1 stycznia 1921 r. miały ukończone 20 lat oraz urodziły się i mieszkają w obrębie obszaru plebiscytowego albo przyszły tu na świat, ale wyemigrowały. Dwie pozostałe grupy składały się z ludzi, którzy osiedlili się na terenie objętym plebiscytem przed 1 stycznia 1904 r., i tych, którzy zostali stąd wysiedleni przez władze niemieckie przed rokiem 1920. Do udziału w głosowaniu uprawnionych było ponad 1 mln 220 tys. osób. Przeprowadzono go 20 marca 1921 roku. Przy niemal 98‑procentowej frekwencji za Polską opowiedziało się 40,3 proc. głosujących, a za Niemcami 59,4 proc.
W związku z niekorzystnymi dla Polski propozycjami podziału Śląska (odwołującymi się do wyników plebiscytu), Polacy zaprotestowali zbrojnie: w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. rozpoczęli III powstanie śląskie. W konsekwencji w październiku tego samego roku, głównie z inicjatywy Francji, której zależało na osłabieniu Niemiec, Rada Ligi Narodów przyznała Polsce 29 proc. obszaru plebiscytowego z 46 proc. ludności i aż dwie trzecie potencjału przemysłowego Górnego Śląska: z 82 kopalni, 14 stalowni i 37 wielkich pieców w Polsce znalazły się 63 kopalnie, 9 stalowni i 22 wielkie piece.
Plebiscyt na Śląsku Cieszyńskim
Plebiscyt na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie miał rozstrzygnąć sporne kwestie terytorialne między Polakami a Czechami i Słowakami. Był planowany, ale ostatecznie nie doszedł do skutku. W obliczu zagrożenia Warszawy przez nacierającą Armię Czerwoną rząd polski uznał, że ważniejsze jest przywrócenie dobrych relacji z południowymi sąsiadami. Dotąd Czechosłowacja nie przepuszczała przez swoje terytorium transportów z bronią i amunicją, których potrzebowała prowadząca wojnę Polska. Podziału spornego terytorium dokonała Rada AmbasadorówRada Ambasadorów 28 lipca 1920 roku. Polsce przyznano tereny rolnicze – część wschodnią, wzdłuż Olzy, 1002 kmIndeks górny 22 z ok. 139 tys. mieszkańców. Natomiast część zachodnią, uprzemysłowioną, otrzymała Czechosłowacja (1269 kmIndeks górny 2 Indeks górny koniec2 z ok. 295 tys. mieszkańców). Po stronie czeskiej pozostawiono część powiatów cieszyńskiego i frysztackiego z przewagą ludności polskiej (tzw. Zaolzie). Polsce przyznano zaledwie 14 wsi spiskich oraz 12 orawskich.
Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu
Zgodnie z przyjętą w traktacie wersalskim zasadą tworzenia państw w oparciu o kryteria etniczne Polska ubiegała się o oderwanie od Niemiec części ziem pruskich: Warmii, Mazur i Powiśla. Według źródeł polskich prawie 80 proc. mieszkańców tych terenów mówiło po polsku (Niemcy natomiast twierdzili, że było to tylko 10 proc.). W dodatku przed rokiem 1772 Warmia i Powiśle wchodziły w skład Rzeczypospolitej.
Plebiscyt miała przeprowadzić komisja międzynarodowa powołana przez Ligę NarodówLigę Narodów. W ten sposób chciano zagwarantować równouprawnienie obu stron, w sytuacji gdy na tym terenie działał wciąż pruski aparat państwowy (m.in. policja).
Obszar plebiscytowy obejmował trzy powiaty na Warmii (miasto Olsztyn, powiaty ziemskie olsztyński i reszelski), osiem powiatów na Mazurach i cztery powiaty na Powiślu. Plebiscyt nie objął północnej części Warmii ani okręgu Elbląga, należących do 1772 r. do Polski, które były w większości niemieckojęzyczne.
Głosowanie plebiscytowe odbyło się 11 lipca 1920 roku. Wyniki były dla Polski druzgocącą klęską. W okręgu olsztyńskim za Niemcami opowiedziało się ponad 363 tys. osób, za Polską – niecałe 8 tys., w okręgu kwidzyńskim za Niemcami było ponad 96 tys. głosujących, za Polską – znów niecałe 8 tys. (według innych opracowań ta ostatnia liczba przekroczyła nieco ponad 8 tys.). W obu okręgach za Polską głosowało 3,4 proc. uprawnionych. Najwięcej głosów za Polską padło w powiatach sztumskim i olsztyńskim (odpowiednio 19,07 proc. i 13,47 proc.), najmniej zaś w okręgach mazurskich (np. w powiecie Olecko tylko dwa głosy na prawie 30 tys. biorących udział w plebiscycie, stąd późniejsza niemiecka nazwa miasta Treuburg – Wierny Gród). W całości za przyłączeniem do Polski opowiedziały się jedynie cztery gminy mazurskie (trzy w powiecie ostródzkim i jedna w okręgu nidzickim), cztery warmińskie (trzy w powiecie ziemskim olsztyńskim i jedna w okręgu Reszel) oraz 25 leżących na Powiślu.
Ostatecznie niemal cały obszar plebiscytowy pozostał w granicach Niemiec, Polsce przyznano jedynie osiem gmin: pięć na Powiślu i trzy na Mazurach, a granica między państwami biegła odtąd wzdłuż wschodniego brzegu Wisły. Ze względów gospodarczych (mimo niekorzystnych dla Polaków wyników plebiscytu) do Polski trafiły jeszcze: część powiatu nidzickiego z Działdowem (przebiegała tędy linia kolejowa z Warszawy do Gdańska), port rzeczny w Korzeniewie, ale bez wsi Korzeniewo (inaczej: Kurzybrak), i przyczółek mostowy w Opaleniu.
Jakie mogły być powody, dla których większość mieszkańców Warmii i Mazur wolała przynależeć do Niemiec?
Na niekorzystny dla odrodzonej Rzeczypospolitej wynik złożyło się szereg przyczyn. Po pierwsze, strona niemiecka dysponowała olbrzymią przewagą materialną, organizacyjną i propagandową, jako że administracja tych terenów pozostawała cały czas w ich rękach. Po drugie, na kartach wyborczych zamiast słowa „Niemcy” wydrukowano „Prusy Wschodnie”. Mazurzy i Warmiacy mieli zatem wybierać między doskonale im znanymi Prusami Wschodnimi a nieznanym im państwem polskim, z którym pokolenia ich rodzin nie miały łączności od 1772 r. (Warmiacy i Powiślacy) albo nie posiadały jej nigdy wcześniej (Mazurzy). Po trzecie, plebiscyt odbył się w bardzo trudnym dla Polski momencie: w czasie rozpoczętej w lipcu 1920 r. generalnej ofensywy Armii Czerwonej na Warszawę. Sytuacja na froncie polsko‑sowieckim dawała niemieckiej propagandzie pretekst do określania Polski mianem państwa sezonowego. Kolejną ważną przyczyną niekorzystnego dla Rzeczypospolitej wyniku był fakt przywiezienia na obszar plebiscytowy przez władze niemieckie ok. 100 tys. ludzi, przeważnie z Zagłębia Ruhry, urodzonych na Mazurach przed rokiem 1905 i mających powyżej 20 lat. Te osoby w ponad 95 proc. głosowały za pozostaniem tych ziem w Niemczech.
Słownik
istniejąca w latach 1920–1946 organizacja międzynarodowa, poprzedniczka ONZ; siedzibą Ligi Narodów była Genewa
międzynarodowy organ wykonawczy powołany przez kończący I wojnę światową traktat wersalski, działający w latach 1920–1935; w skład Rady Ambasadorów wchodzili paryscy ambasadorowie Wielkiej Brytanii, Włoch, Japonii i USA
traktat pokojowy kończący I wojnę światową, podpisany 28 czerwca 1919 r. przez Niemcy, mocarstwa ententy i państwa z nimi sprzymierzone
Słowa kluczowe
mały traktat wersalski, plebiscyty, II Rzeczpospolita, I wojna światowa, kształtowanie się granic, spór o wschodnią granicę, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego
Bibliografia
A. Garlicki, Drugiej Rzeczypospolitej początki, Wrocław 1996.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
J. Pajewski, Budowa Drugiej Rzeczypospolitej 1918−1926, Poznań 2007.
Powrót Polski na mapę Europy: sesja naukowa poświęcona 70. rocznicy Traktatu Wersalskiego, red. C. Bloch, Z. Zieliński, Lublin 1995.