Opanować chaos

Żadna z trzech żon Zygmunta Augusta nie wydała na świat potomka, który po śmierci króla byłby naturalnym kandydatem do objęcia władzy. Gdy więc ostatni Jagiellon umarł latem 1572 r., doszło do bezprecedensowejbezprecedensowybezprecedensowej sytuacji. Nie istniały procedury wskazujące, jak przeprowadzić elekcjęelekcjaelekcję nowego władcy, a szlachta sprzeciwiała się zasadzie funkcjonującej dotychczas, według której to senat wybierał monarchę, a izba poselska jedynie aprobowała jego decyzję. W celu zapewnienia ładu i bezpieczeństwa w państwie na czas bezkrólewia szlachta organizowała lokalne zjazdy i zawiązywała konfederacjekonfederacja generalnakonfederacje, tzw. kaptury (w nawiązaniu do czarnych kapturów noszonych na znak żałoby po śmierci króla). Konfederacje kapturowe zastępowały władzę wykonawczą w danej ziemi i powoływały tzw. sądy kapturowe, orzekające w trybie przyśpieszonym w sprawach przestępstw przeciwko bezpieczeństwu mienia lub osób, porządkowi publicznemu i Rzeczypospolitej.

Mobilizacja szlachty miała ścisły związek z jej doświadczeniami z okresu forsowania egzekucji prawegzekucja prawegzekucji praw za panowania Zygmunta Augusta. Dążyła ona do zwiększenia swojego udziału w życiu publicznym kosztem wpływów magnaterii (senatorów). Na czele szlachty stali arianinarianinarianin Mikołaj Sienicki i Jan Zamoyski, często nazywany trybunem ludu szlacheckiego. Ważną i budzącą kontrowersje kwestią było powołanie interreksainterreks, interrexinterreksa, czyli osoby zastępującej władcę do czasu przeprowadzenia elekcji. Katolicy popierali prymasaprymasprymasa Polski abp. gnieźnieńskiego Jakuba Uchańskiego, będącego pierwszym senatorem Rzeczypospolitej, natomiast protestanci stawiali na marszałka wielkiego koronnego i kalwinistę Jana Firleja (jako że pełnił on najwyższy urząd ministerialny). Ostatecznie w październiku 1572 r. senatorowie zdecydowali, że interreksem zostanie prymas Uchański. Ustalili również, że przygotowaniem elekcji − wyznaczeniem jej miejsca i daty oraz określeniem procedur − zajmie się sejm konwokacyjnysejm konwokacyjnysejm konwokacyjny.

R1CjXdCKGLfcH

Na zdjęciu znajduje się nagrobek prymasa Jakuba Uchańskiego. Składa się on z dwóch części. Pierwsza z nich to kamienny pomnik leżącego prymasa ubranego w szaty i wysoką czapkę. Trzyma on książkę. Druga część to wysoki biały grobowiec z płaskorzeźbą aniołków trzymających herb.

Współpraca ponad podziałami

Sejm konwokacyjny zebrał się w Warszawie na początku 1573 r. Obecna na nim szlachta ustaliła, że prymas jako interreks będzie przewodniczył elekcji nowego króla, a następnie dokona jego koronacji. Marszałek wielki koronny miał natomiast publicznie ogłosić wybór króla elekta. Pod naciskiem szlachty, wbrew oczekiwaniom senatorów, zdecydowano się na elekcję viritimelekcja viritimelekcję viritim, dającą prawo czynnego uczestnictwa każdemu szlachcicowi. Termin elekcji wyznaczono na kwiecień 1573 r., a na jej miejsce wieś Kamień pod Warszawą. Rywalizacja katolików i protestantów zakończyła się więc zwycięstwem tych pierwszych − prymas Uchański został interreksem, a najliczniej reprezentowaną prowincją, ze względu na wybór miejsca obrad, było w większości katolickie Mazowsze. Jednocześnie jednak sejm konwokacyjny uchwalił akt konfederacji warszawskiejkonfederacja warszawskakonfederacji warszawskiej, gwarantujący pokój religijny i wolność wyznania. Konfederacja zabraniała używania przemocy, konfiskowania majątków i skazywania na wygnanie z powodów religijnych. Użycie siły było dozwolone wyłącznie wobec osób, które wykorzystywałyby ustanowione prawa jako pretekst do buntu przeciwko swoim panom.

Nie wszyscy senatorowie podpisali konfederację warszawską. Nie uczynili tego biskupi katoliccy (z wyjątkiem biskupa krakowskiego Franciszka Krasińskiego i biskupa kamienieckiego Dionizego Secygniowskiego), ale także wielu posłów świeckich. Dokument stanowił swego rodzaju ukłon wobec protestantów − zaprowadzenie tolerancji religijnej uchroniło Rzeczpospolitą przed wojną domową i umożliwiło zgodne przeprowadzenie elekcji.

Kandydaci do korony

R1IkBYn1mZ9IR1

Obraz przedstawia Ernesta z Austrii. Ma on krótkie brązowe włosy o brodę. Jest ubrany w ciemną zbroję ze złotymi zdobieniami i czerwone spodnie. Prawą rękę trzyma na hełmie, który leży na stole, a w lewej trzyma miecz.

Początkowo faworytem w wyścigu o koronę polską był Ernest Habsburg, syn cesarza Maksymiliana II. Popierał go przede wszystkim obóz katolicki. Duża część średniej szlachty, zwłaszcza protestanckiej, obawiała się jednak, że w razie wygranej Habsburga ucierpi polska reformacja. Litwini podejrzewali z kolei, że będzie on w stanie oddać część Wielkiego Księstwa carowi Iwanowi IV w zamian za sojusz przeciwko Turcji.

Szlachta brała pod uwagę również Iwana IV Groźnego. Nowego władcę widzieli w nim głównie litewscy Radziwiłłowie, ale także niektórzy polscy panowie. Liczyli oni, że dzięki takiemu wyborowi Moskwa zaniecha wypraw wojennych na Inflanty i ziemie ruskie. Dodatkowo prawosławny władca mógłby pełnić funkcję swego rodzaju mediatora pomiędzy katolikami a protestantami. Zwolenników cara nie zrażały nawet informacje dotyczące jego brutalnych rządów w Wielkim Księstwie Moskiewskim − byli przekonani, że w warunkach demokracji szlacheckiej musiałby on kontrolować swój porywczy charakter.

R1ZZT0rNeF1mG

Ikona przedstawia Iwana czwartego Groźnego. Ma on podłużną głowę, krótkie kręcone włosy i brodę.

Szlachta dyskutowała na temat elekcji „Piasta”, czyli rodowitego Polaka, lecz ostatecznie nie udało się wyłonić odpowiedniego kandydata. Rywalizacja o koronę groziła wojną domową, a władcy wybranemu spośród braci szlacheckiej trudno byłoby zdobyć należny mu szacunek zarówno wśród obywateli, jak i monarchów europejskich. Wiele osób obawiało się też, że rodzimy wielmoża na tronie będzie faworyzować swoich przyjaciół i krewnych.

RsSYhhggeYs9z

Obraz przedstawia Jana trzeciego Wazę. Ma on bardzo długą brązową brodę i wąsa. Na głowie ma wysoką czarną czapkę. Jest ubrany w czarne szaty ozdobione licznymi złotymi wzorami. Na szyi na złoty naszyjnik z krzyżem.

Jednak Francuz

Ostatecznie wszystkie wyżej wymienione kandydatury przepadły, a liczne grono zwolenników zyskał brat panującego we Francji Karola IX − Henryk Walezy. Pochodził on z rodu Walezjuszów wrogiego Habsburgom i był katolikiem. Miał też, jak się wówczas wydawało, stosunkowo małe szanse na objęcie władzy we Francji. Karol IX był bowiem młody i nic nie zapowiadało, że umrze bezpotomnie. Pewne obawy zgłaszała szlachta protestancka, ponieważ Walezjusz był zażartym przeciwnikiem reformacji i podejrzewano go o współorganizację rzezi hugenotówhugenot, hugonothugenotów w Paryżu (tzw. nocy św. Bartłomiejanoc św. Bartłomiejanocy św. Bartłomieja). W końcu jednak zebrana na polu elekcyjnym szlachta wybrała Francuza. Do jego zwycięstwa przyczyniły się dobrze przygotowane i wygłoszone mowy posła francuskiego Jeana de Monluca. Potrafił on swoimi słowami dotrzeć do szerokich mas szlacheckich, a ponadto rozdawał pensje wpływowym osobom, aby zjednać sobie ważniejszych polityków i ich przyjaciół. Poseł obiecał również, że król elekt poślubi popularną wśród szlachty, zwłaszcza mazowieckiej, siostrę Zygmunta Augusta, Annę Jagiellonkę. W związku z tymi zapewnieniami 50‑letnia wówczas królewna poparła kandydaturę Francuza, co przyczyniło się do jego elekcji.

RfqKy4pfP9DH4

Obraz przedstawia ogromny polowy namiot, na którym znajduje się godło Polski. W namiocie znajduje się krzyż i świece. W nim oraz wokół niego zgromadzeni są liczni żołnierze i dostojnicy. W oddali widoczne są kolejne namioty, oddziały wojska i sztandary.

Artykuły henrykowskie i pacta conventa

Po ogłoszeniu wyniku głosowania do Francji wyruszyło polskie poselstwo, aby przedstawić Henrykowi Walezemu warunki, na jakich miał on objąć władzę. Jeszcze przed elekcją szlachta przygotowała bowiem dokument zawierający podstawowe prawa ustrojowe Rzeczypospolitej. Jako że Walezjusz był pierwszym królem elektem, który miał je zatwierdzić, do historii przeszły pod nazwą Artykułów henrykowskich. Król gwarantował w nich, że nie mianuje swojego następcy i Rzeczpospolita pozostanie monarchią elekcyjną. Przysięgał też, że decyzje w sprawach wojny i pokoju oraz nakładania podatków będzie podejmował wspólnie z sejmem. Kwestie związane z polityką zagraniczną i swoim małżeństwem miał natomiast konsultować z senatem.

Artykuły określały także zasady zwoływania sejmu: miał się on zbierać co dwa lata na nie więcej niż sześć tygodni. Dodatkowo wprowadziły zasadę, według której na dworze zaczęli przebywać stale czterej senatorowie (biskup, wojewodawojewodawojewoda i dwóch kasztelanówkasztelankasztelanów), zwani rezydentami. Ich zadaniem było kontrolowanie polityki króla, a gwarancją ich niezależności miała być reguła cyklicznej wymiany składu rady senatu. Ograniczać króla miał również zakaz tworzenia nowych urzędów centralnych. Przez to mógł on obsadzać wyłącznie wakujące urzędy, co zmniejszało jego możliwości budowania własnego stronnictwa; jednak w praktyce rady senatu i tak były zdominowane przez zwolenników monarchy. Kontrolę nad królem mieli sprawować też kanclerze − bez ich pieczęci na dokumentach państwowych były one uznawane za niezgodne z prawem. Ważnym zapisem mającym chronić szlachtę przed absolutystycznymiabsolutystycznyabsolutystycznymi zapędami króla był punkt dający jej prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa władcy, na wypadek gdyby nie respektował on praw Rzeczypospolitej. Monarcha musiał potwierdzić odrębność praw litewskiego i ruskiego od koronnego, a także postanowienia zawarte w konfederacji warszawskiej.

RrMfAzDUoBRxW

Obraz przedstawia grupę mężczyzn.. Mieszczan szlachciców żołnierzy i husarzów na koniach. W centrum grupy stoi mężczyzna ubrany w pomarańczowe szaty. Trzyma on w rękach zielona czapkę i wpatruje się w innego mężczyznę stojącego przed nim, ubranego w czarny strój i trzymającego szpadę. Ponad głowami zgromadzonych powiewają liczne sztandary i chorągwie.

RqFh9MfZGalAy1

Na zdjęciu znajduje się pierwsza strona pacta conventa. Została ona zapisana ręcznie, czarnym atramentem na lekko zniszczonym papieże.

Drugim dokumentem przedłożonym Henrykowi Walezemu były pacta conventa – zbiór konkretnych wymagań, które miał on spełnić w czasie swojego panowania. Zgodnie z zapisami władca zatwierdził sojusz polsko‑francuski (zobowiązujący oba kraje do świadczenia sobie pomocy na wypadek wojny) oraz obiecał:

• wzmocnić polską armię,

• zbudować flotę,

• utrzymywać Akademię Krakowską,

• spłacić długi zaciągnięte przez Zygmunta Augusta,

• sfinansować studia w Krakowie lub Paryżu stu polskim szlachcicom.

Król potwierdził również wszystkie dotychczas ustanowione prawa i przywileje oraz zaręczył, że ograniczy liczbę Francuzów na dworze, a urzędy rozdawać będzie tylko Polakom i Litwinom.

Artykuły henrykowskie oraz pacta conventa stanowiły rodzaj umów między szlachtą a nowo wybranym władcą. Później przysięgali na nie wszyscy królowie elekcyjni. W odróżnieniu od Artykułów (zobowiązań formalno‑prawnych), których treść pozostawała niezmienna, pacta conventa (zobowiązania cywilno‑prawne) dotyczyły bieżącej sytuacji w kraju w momencie obioru monarchy, dlatego przy okazji każdej elekcji redagowano je na nowo.

Potajemna ucieczka króla

Henryk Walezy dotarł do Polski w styczniu 1574 r., natomiast koronacja odbyła się miesiąc później w Krakowie. Razem z nim na dwór przybyli jego francuscy doradcy, ale już w marcu część z nich wyjechała. Władca próbował stopniowo wzmacniać swoją pozycję w kraju, współpracując przede wszystkim z możnymi katolikami. Walezy przeforsował prawo, w myśl którego na dokumentach państwowych miał się podpisywać nie tylko któryś z kanclerzy, ale również monarcha.

R11kekuhVpGwL

Rysunek przedstawia Henryka Walezego siedzącego na polowym tronie. Jest on otoczony przez licznych doradców, żołnierzy oraz niezliczonych delegatów. W oddali znajdują się dwie masywne baszty.

Minęło zaledwie kilka miesięcy, gdy do Polski dotarła wiadomość o bezpotomnej śmierci królewskiego brata Karola IX. W nocy z 18 na 19 czerwca 1574 r., w sekrecie przed Polakami, Henryk udał się w podróż do Francji w celu objęcia po nim władzy. Wysłany z Krakowa pościg dogonił Henryka i jego towarzyszy na granicy z monarchią Habsburgów (w okolicach Pszczyny). Polacy próbowali przekonać króla do powrotu i ustanowienia rządów zastępczych na czas jego pobytu we Francji, jednak on zapewnił ich, że niebawem wróci, i ruszył w dalszą drogę.

Szlachta była zgodna co do tego, że nieobecność władcy szkodziła Rzeczypospolitej, dlatego postawiła Henrykowi Walezemu ultimatumultimatumultimatum: dała mu czas na powrót do Polski do połowy maja 1575 r. i ostrzegła go, że w przeciwnym wypadku zostanie zdetronizowany. Walezjusz nie wrócił w wyznaczonym terminie. Krótko po tym, jak Podole i Ruś Czerwoną zaatakowali Tatarzy i uprowadzili ok. 50 tys. ludzi w jasyrjasyrjasyr oraz ogromną ilość bydła, prymas Jakub Uchański ogłosił drugie bezkrólewie. Pod koniec 1575 r. szlachta wybrała następcę Henryka Walezego − księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego.

RtfyJELunQhpF

Na zdjęciu znajduje się srebrny medal. Widnieje na nim podobizna mężczyzny z profilu. Ma on krótkie włosy i brodę, a na głowię gałązkę laurową. Na brzegach medalu znajdują się napisy po łacinie.

Słownik

Słowa kluczowe

Henryk III Walezy, wolna elekcja, bezkrólewie, Artykuły henrykowskie, pacta conventa, interreks, pierwsze wolne elekcje

Bibliografia

S. Gruszecki, Walka o władzę w Rzeczypospolitej po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów (1572–1573), Warszawa 1969.

S. Płaza, Wielkie bezkrólewia, Kraków 1988.

S. Grzybowski, Henryk Walezy, Wrocław 1980.

Ś. Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro czyli Dzieje Polski od zgonu Zygmunta Augusta r. 1572 aż do r. 1576, t. 1, Petersburg i Mohylew 1856.