Organizacja kolonii hiszpańskich w Nowym Świecie

Pierwsze hiszpańskie instytucje, których funkcją było zarządzanie, a w praktyce eksploatacja i zawłaszczenie koloniikoloniakolonii zamorskich, zaczęły powstawać już po wyprawach Krzysztofa Kolumba. W 1503 r. rozpoczęła działalność Izba Handlowa, która kontrolowała przepływ towarów i ludzi między Hiszpanią a Nowym Światem. Sewilla została ustanowiona jedynym oficjalnym portem obsługującym wymianę handlową z obiema Amerykami, co dało jej status handlowej stolicy świata atlantyckiego.

RT1NUemwk02fs1

Na obrazie mężczyzna w zbroi. Ma brodę i wąsy. Na głowie ma hełm z pióropuszem.

W 1524 r. cesarz Karol V utworzył Radę Indii, reprezentującą jego władzę w Ameryce, ale mającą swoją siedzibę w Hiszpanii. Członkowie Rady sprawowali najwyższą władzę w hiszpańskiej części Ameryki. Ich jurysdykcjijurysdykcjajurysdykcji podlegały cała sfera władzy wykonawczej, sądowej i legislacyjnej oraz wojsko, Kościół i działalność handlowa.

W skład Rady w różnych okresach wchodziło od 9 do 19 członków i wszyscy wywodzili się z najbogatszych rodzin hiszpańskich. Siedzibą Rady był dwór królewski, a do jej głównych zadań należało przygotowywanie wszystkich królewskich aktów prawnych dotyczących kolonii. Ponadto rekomendowała królowi kandydatów na najwyższe stanowiska w koloniach i rozpatrywała apelacje od wyroków wydanych przez sądy działające w Ameryce. Była również odpowiedzialna za wszystkie rachunki i sprawozdania z wszystkich prowincji.

Obszar podbity i bezwzględnie zawłaszczony przez hiszpańskich konkwistadorówkonkwistadorzykonkwistadorów był ogromny, dlatego konieczne było stworzenie dla tych terenów sprawnej administracji. W 1535 r. Karol V utworzył Wicekrólestwo Nowej Hiszpanii. Obejmowało ono obszary od południowych granic dzisiejszych Stanów Zjednoczonych po północne regiony Ameryki Południowej (w 1570 r. dołączono do niego Filipiny). Pięć lat później powstało Wicekrólestwo Peru, którego obszar pokrywał się mniej więcej z granicami dawnego państwa Inków.

Metody zawłaszczania ziem i wyzysku miejscowej ludności opisał Bartolomé de Las Casas:

Obydwoma wicekrólestwami zarządzali wicekrólowie przebywający w Meksyku i Limie. Podlegały im tworzone stopniowo przez króla regionalne jednostki administracyjne, zwane audiencias, administrowane przez 8–10 urzędników. W ich kompetencjach leżało przede wszystkim sądownictwo, ale często przejmowali funkcje czysto administracyjne. Wszystkie urzędy kolonialne były kadencyjne, a sprawujący je dygnitarze podlegali kontroli bieżącej oraz obowiązkowej kontroli po zakończeniu urzędowania. Dopełnieniem hiszpańskiej administracji w obu wicekrólestwach były władze miejskie – rady składające się na ogół z miejscowych notabli: właścicieli ziemskich, duchownych i kupców. To właśnie lokalni radni i sędziowie wywierali bezpośredni wpływ na życie ich mieszkańców, organizując wszelkie sfery życia społecznego – od podziału gruntów po regulacje miar i wag. Jednocześnie duchowni zaczęli tworzyć administrację kościelną. W Meksyku i w Limie powstały arcybiskupstwa, a w kolejnych 22 miastach biskupstwa. Rozwijało się szkolnictwo. W maju 1551 r. założono w Limie Uniwersytet Świętego Marka, a we wrześniu Królewski i Papieski Uniwersytet Meksyku. Hiszpania bardzo się wzbogaciła na podboju Ameryki Południowej, na rozwoju kolonii ucierpiała jednak miejscowa ludność. Zdziesiątkowały ją choroby przywleczone przez Europejczyków, niewolnicza praca, wyzysk i prześladowania. W niektórych miejscach tubylcza populacja zmniejszyła się po przybyciu Hiszpanów nawet o 90 proc.! Ci rdzenni mieszkańcy, którzy przeżyli byli zmuszani do przyjęcia nowej religii i pozbawiani, często podstępem, ziemi i bogactw.

Hiszpańska gospodarka kolonialna

Po burzliwym okresie podbojów i rabunków w hiszpańskich koloniach nastąpił czas tworzenia trwałego systemu gospodarczego. Opierał się on na trzech filarach. Pierwszym były kopalnie złota i srebra, które urosły do rangi zaplecza finansowego imperium hiszpańskiego. Drugim – wielkie majątki ziemskie, produkujące żywność na rynek wewnętrzny oraz artykuły przeznaczone na eksport do Europy. Trzecim – rozbudowany system międzykontynentalnej wymiany handlowej w obrębie imperium.

RjJUTlmDKyH8c1

Ilustracja przedstawia półnagich mężczyzn pracujących obok jednego z budynków. Jedni przynoszą gałęzie z pola, inni ścinają je na mniejsze kawałki i obierają. Na pierwszym planie mężczyzna wlewa zmielone gałęzie do wielkiego kotła, który stoi na ogniu, obok drugi mężczyzna przelewa napar chochlą do mniejszych naczyń. Następnie te naczynia szykowane są do transportu.

Właściciele wielkich majątków ziemskich stali na szczycie drabiny społecznej i zmonopolizowali miejscowy aparat władzy. Jednak obok tych latyfundiów funkcjonowały znacznie liczniejsze gospodarstwa średniej i małej wielkości. Ziemia rozdzielana była między kolonizatorów na zasadzie tzw. encomienda – nadania ziemi w użytkowanie wraz z zamieszkującą ją ludnością rdzenną w zamian za określone zobowiązania. Encomendero (otrzymujący nadanie) miał obowiązek płacić podatki, bronić ziemi oraz nawracać rdzennych Amerykanów na chrześcijaństwo. Z czasem nadawanie ziemi jedynie w użytkowanie przekształciło się w oddawanie jej na pełną własność.

W związku z masowymi ucieczkami rdzennych mieszkańców w niedostępne góry oraz ogromną śmiertelnością, spowodowaną zarówno eksterminacją ze strony białych przybyszów, jak i sprowadzonymi przez nich chorobami, kolonizatorzy szybko stanęli w obliczu braku rąk do pracy. MetropoliametropoliaMetropolia nie mogła ich zapewnić – rocznie do Nowego Świata emigrowało z Hiszpanii zaledwie ok. 2 tys. ludzi. Początkowo próbowano zaradzić problemowi, przymuszając mieszkańców wiosek rdzennych mieszkańców do dostarczania określonej liczby rąk do pracy, a następnie rozdzielając robotników między właścicieli ziemskich. Właściciele mieli obowiązek wypłacać wynagrodzenie za pracę, na ogół jednak nie wywiązywali się z niego. Gdy okazało się, że i to nie rozwiązuje problemu, zaczęto sprowadzać niewolników z Afryki.

Indeks górny Źródło wykresów: Wielka historia świata. tom 6, Stanisław Grzybowski Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, str. 169. Indeks górny koniec^{Źródło wykresów: Wielka historia świata. tom 6, Stanisław Grzybowski Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, str. 169.}

Portugalska Brazylia

W pierwszej połowie XVI w. Portugalczycy, skupieni na budowaniu imperium handlowego w Afryce, wybrzeżem Brazylii interesowali się słabo. Pierwsza ekspedycja z zadaniem zbudowania stałych osad wyruszyła dopiero w 1530 r. Osadnicy założyli miasto São Vicente na południu i Pernambuco na północy.

R9M93gjAVu27l1

Ilustracja przedstawia mapę Brazylii w formie graficznej. Na wyrysowanym obszarze widać palmy, zwierzęta i pracujących ludzi.

Strategia kolonialna Portugalii różniła się od hiszpańskiej. Polegała na nadawaniu wielkich dóbr lennych jako kapitaniikapitaniakapitanii osobom na tyle majętnym, aby mogły sprostać ogromnym kosztom kolonizacji nowych terenów. Kapitanowie – donatariusze – sprawowali jurysdykcję cywilną i karną oraz administrowali powierzonym im terenem. Jako inwestorom przysługiwało im prawo zakładania miast, pobierania podatków, korzystania z monopoli, ale z uzyskiwanych dochodów jedną piątą musieli oddać królowi.

Pod ciężarem kosztów takiego przedsięwzięcia załamała się niejedna fortuna. Niemniej do 1548 r. powstało 16 miast z kilkoma ufortyfikowanymi portami. Jednak rozwijały się one we wzajemnej izolacji, dlatego król Jan III postanowił zintegrować i ujednolicić kolonie brazylijskie. W 1549 r. ograniczył władzę kapitanów i ustanowił urząd gubernatora generalnego wszystkich kapitanii w Brazylii. Pierwszym generalnym gubernatorem został Tomé de Sousa, który przywiózł ze sobą do Brazylii 1200 nowych osadników i założył stolicę kolonii na północno‑wschodnim wybrzeżu – Salvador (stolica Brazylii do 1763 r.). Warto pamiętać, że tubylcza ludność poniosła jednak niewspółmiernie większe koszty niż koloniści – była prześladowana, przesiedlana, zmuszana do niewolniczej pracy, a często nawet eksterminowana. Szacuje się, że od końca XV wieku do dziś populacja zamieszkująca Amazonię (tereny dzisiejszej Brazylii, Boliwii, Ekwadoru, Gujany, Gujany Francuskiej, Kolumbii, Peru, Surinamu i Wenezueli) zmniejszyła się z 8 milionów do 1 miliona!

Rawprqwcm22ch

Ilustracja przedstawia oznaczone strzałkami podróże morskie między Brazylią a Portugalią. Strzałki mają trzy kolory: fioletowy, niebieski i pomarańczowy. Fioletowa i niebieska są skierowane w stronę Brazylii, oznaczają towary luksusowe: jedwab, pachnidła, korzenie oraz towary pierwszej potrzeby: narzędzia, artykuły spożywcze, tkaniny. Strzałka pomarańczowa jest skierowana w stronę Portugalii i oznacza ryż, cukier, wanilię, indygo, kawę, skóry i łój oraz złoto i diamenty.

Wymiana towarów między brazylijskimi koloniami a metropolią odbywała się za pomocą konwojów, a handel prowadziły kompanie monopolistyczne. Z Portugalii do kolonii sprowadzano artykuły luksusowe oraz towary pierwszej potrzeby, ale ich import malał w miarę powstawania rodzimych przedsiębiorstw. Natomiast z kolonii do Portugalii wywożono ryż, cukier, wanilię, indygo, kawę, skóry i łój oraz złoto i diamenty. Produkcja rolna, zwłaszcza trzciny cukrowej, była prowadzona na rozległych plantacjach, wykorzystujących do pracy głównie niewolników sprowadzanych z Afryki.

Kolonizacja północnych obszarów Ameryki Północnej

Systematyczny proces kolonizacji północnych rejonów Ameryki Północnej zaczął się dopiero w drugiej połowie XVI w. Główną rolę odgrywali w nim Anglicy i Francuzi, nieco mniejszą Holendrzy. Anglicy zajmowali południowo‑wschodnie wybrzeże dzisiejszych Stanów Zjednoczonych, Francuzi osiedlali się głównie nad Rzeką Świętego Wawrzyńca, natomiast Holendrzy nad rzeką Hudson.

R1A9v6MKefiVn

Ilustracja przedstawia kompleks budynków w środku dżungli, zrobiony z drewna, trzciny i piasku. Całość otoczona jest murem z wysokich pali, pośrodku kompleksu widać wielkie ognisko i siedzących wokół ludzi. Na zewnątrz kompleksu widać rosnące drzewa i krzewy oraz grupę ludzi, nabierających wodę z małego jeziora.

Pierwsza kolonia angielska – Wirginia – powstała w 1584 r., ale pierwszą stałą osadę – Jamestown – udało się założyć dopiero w 1607 r. Przez cały XVII w. trwał duży napływ kolonistów z Anglii, dzięki czemu posiadłości angielskie coraz bardziej się rozrastały. Przyczyniała się do tego sytuacja społeczna w metropolii: w koloniach szczęścia szukali zarówno pozbawieni środków do życia zrujnowani chłopi i rzemieślnicy, jak i prześladowani za poglądy religijne dysydencidysydentdysydenci. Emigracji sprzyjała też polityka państwa i aktywność kompanii handlowych. Celem przybyszów z Europy było zdobycie jak największych połaci ziemi, która stanowiła jedyne bogactwo tych obszarów. Wiązało się to z wysiedlaniem bądź eksterminacjąeksterminacjaeksterminacją ludności autochtonicznejautochtoniludności autochtonicznej.

Francuzi na terenie Nowej Szkocji i Nowej Fundlandii utworzyli kolonię dopiero w 1603 r. Jej centrum administracyjnym został założony w 1608 r. Quebec.

R1Be0AfDV9Vc0

Ilustracja przedstawia mapę angielskiej kolonii Wirignia w latach 1607–1776. Na Północy oznaczone są tereny przejęte przez Nowy Jork, Massachusetts i Connecticut. Pod tymi terenami jest napis Tereny należące do Kompanii Wirginii do 1784 roku. Na północnej i południowej części mapy są niebieskie linie z napisem Druga karta Wirginii z 1609 roku.

Słownik

Słowa kluczowe

kolonia, Brazylia, wicekrólestwo, Wicekrólestwo Nowej Hiszpanii, Wicekrólestwo Peru, Ameryka, Indie Zachodnie, odkrycia geograficzne, nowożytny kolonializm europejski

Bibliografia

Eakin M. C., Historia Ameryki Łacińskiej. Zderzenie kultur, Kraków 2009.

Miller Bailey H., Nasatir A. P., Dzieje Ameryki Łacińskiej, przeł. K. Szerer, Warszawa 1965.

Kersten A., Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.

Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.

Wielka historia świata. Tom 6. Grzybowski S., Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.

Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.

Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.

Iwańczak Wojciech, Mapy morskie i ich tajemnice, „Mówią Wieki” 1/1993.

Geremek Bronisław, Pieniądze i władza, „Mówią Wieki” 3/1966.

Geremek Bronisław, Blask złota, „Mówią Wieki” 7/1966.

Skiba Jakub, Misje Nowego Meksyku, „Mówią Wieki” 6/2013.