Zwiedzający kościół świętego Ignacego w Rzymie mają nieodparte wrażenie bliskości niebios. Fresk autorstwa Andrei del Pozzo (1642–1709), pokrywający sklepienie budowli, to dzieło typowe dla iluzjonistycznego malarstwa barokowego. Nie tylko z tej przyczyny, że kunszt wykonania, zgodnie z barokową koncepcją sztuki, zachwycał. Także dlatego, że jest doskonałą realizacją sztuki komplementarnejsztuka komplementarnasztuki komplementarnej, łączącej wiele dziedzin w dzieło totalnedzieło totalnedzieło totalne.

Malarstwo barokowe często określa się mianem iluzjonistycznego, czyli takiego, które wywołuje złudzenia wzrokowe. Przedstawia na płaskiej powierzchni ilustrację, która wydaje się przestrzenna. Ten wyjątkowy efekt osiąga się światłocieniem, zastosowaniem gradientugradientgradientu barw, odpowiednią perspektywą, zachowywaniem realnych rozmiarów (oczywiście w miarę możliwości) przedstawianych przedmiotów.

Termin „malarstwo iluzjonistyczne” odnosi się przede wszystkim do dekoracji naściennych w budowlach sakralnych i świeckich. Malarze barokowi, tworząc freski, stosowali efekt zwany kwadraturąkwadraturakwadraturą – symulację przestrzeni architektonicznej, która sugerowała istnienie nierealnych części budynku, np. kopuły. Umożliwiało to zatarcie granicy między elementami architektury i stworzenie iluzjonistycznego wnętrza bez zamkniętej przestrzeni, otwartego w głąb lub ponad bryłę kościoła czy pałacu. Istotne dla wiernego naśladowania rzeczywistych efektów perspektywicznych było stosowanie anamorfozyanamorfozaanamorfozy – celowego zniekształcenia obrazu, liniowego zwężenia lub rozszerzenia w jednym kierunku, co z odpowiedniego punktu widzenia tworzyło złudzenie, np. otwartego na niebo sklepienia. Tak o fresku Andrei del Pozzo pisał Adam Bochnak:

RpCTxnt5NnhkY1

Na obrazie widzimy chmury kłębiaste, na których na kilku poziomach siedzą ludzie różnych stanów oraz aniołowie. W środkowej części dostrzegamy wystającą z chmur skałę, na której stoi wieża zamkowa. Pod wieżą siedzą dwaj mężczyźni. W dolnej części obrazu widzimy odwróconego tyłem żołnierza w zbroi i w hełmie z pióropuszem. Obok niego półnaga kobieta obejmuje dziecko ze skrzydłami bociana. W górnej części natomiast siedzi kobieta w białej sukni. Lewą ręką głaszcze symboliczną postać z ciałem ludzkim i głową lwa.

Iluzji używano także w przedstawieniach elementów architektonicznych będących tłem scen, np. mitologicznych czy biblijnych, a nawet portretów. Wiele obrazów tego rodzaju namalował Giovanni Battista Tiepolo (1690–1770).

Obrazy artysty cechuje głębia: budowana jest za pomocą niesymetrycznego rozmieszczenia postaci, przesłaniania jednych drugimi, operowania światłem, malunkiem elementów architektonicznych i fragmentów pejzaży w doskonałym ujęciu perspektywistycznym. To wszystko tworzy efekt „3D” i buduje iluzję rzeczywistości.

Drugi nurt w barokowym malarstwie iluzjonistycznym to rodzaj malarstwa sztalugowego zwany trompe l’oeiltrompe l’oeiltrompe l’oeil (fr. – oszukać oko). Obrazy tego rodzaju przedstawiały głównie kompozycje martwych natur oparte na efekcie trójwymiarowości. Szczególnie chętnie tworzyli je malarze niderlandzcy.

Iluzja jako środek wyrazu artystycznego pojawiała się w dobie baroku nie tylko w sztukach plastycznych. Także literatura tego okresu obfitowała w efekty bazujące na iluzji. Poetyckie nierealne przestrzenie, sytuacje, miejsca tworzono poprzez stosowanie bogatego w epitety i metafory opisu. Poszukując odpowiedniego języka dla wyrażenia irracjonalnych zachowań ludzi, poeci stosowali figury alegoryczne, budowali głębie znaczeniowe za pomocą symboli i rozbudowanych porównań.

Przykład poetyckiej barokowej iluzji kreacji nieistniejącego miejsca, pojmowanego metaforycznie jako przestrzeń przeżywania emocji przez zakochanego człowieka, znajdziemy np. w Roksolankach Szymona Zimorowica.

Barokową iluzję piękna kobiecego stworzył także Daniel Naborowski w wierszu Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem, falcgrafem reńskim, obranym królem czeskim:

Słownik