Przeczytaj
Platon w literaturze i kulturze
Platon, będąc filozofem, był równocześnie w jakiś istotny sposób artystą, można by nawet rzec: poetą. Uprawiana przez niego filozofia jest w pewnej mierze literaturą, co niekiedy utrudnia interpretowanie jego dzieł. Z drugiej jednak strony literackość jego filozofii, posługiwanie się poetyckimi metaforami, konwencją dialogu, imponująca rozmachem wizja świata i umiejscowionego w nim człowieka, przeznaczonego do życia w wieczności, sprawiały, że głoszone przez niego nauki bardzo często znajdowały oddźwięk nie tylko u filozofów doceniających wartość sztuki i literatury, ale także u artystów, którym nieobce były zagadnienia filozoficzne. W kulturze europejskiej Platon był najczęściej obecny za pośrednictwem neoplatonizmuneoplatonizmu.
Recepcja Platona w polskiej literaturze okresu renesansu i baroku
Z poglądami Platona zaznajomiony był Jan Kochanowski, czego świadectwem jest utwór Wzór pań mężnych, w którym pojawia się Platoński motyw androgyna (hermafrodyty). Ponadto we fraszce Do snu (Fraszki, II 37) opisuje sen jako moment wyzwolenia duszy z materialnego ciała i przedsmak śmierci:
Do snu (Fraszki, II 37)Śnie, który uczysz umierać człowieka
I ukazujesz smak przyszłego wieka,
Uspi na chwilę to śmiertelne ciało,
A dusza sobie niech pobuja mało!
Chce li, gdzie jasny dzień wychodzi z morza,
Chce li, gdzie wieczór gaśnie pozna zorza
Albo gdzie śniegi panują i lody,
Albo gdzie wyschły przed gorącem wody.
Wolno jej w niebie gwiazdom się dziwować
I spornym biegom z bliska przypatrować,
A jako koła w społecznym mijaniu
Czynią dźwięk barzo wdzięczny ku słuchaniu.
Niech się nacieszy nieboga do woli,
A ciało, które odpoczynek woli,
Niechaj tym czasem tesknice nie czuje,
A co to nie żyć, w czas się przypatruje.Źródło: Jan Kochanowski, Do snu (Fraszki, II 37).
Bezpośrednio zostaje przywołany Platon przez Kochanowskiego w utworze Broda, prezentującym w sposób żartobliwy ideęideę brody.
Broda(...)
kształt na wszystki brody potomne wydała:
(...)
Tak odmienna, tak mnożna między wieczystemi
Wisiała na powietrzu sny Platonowemi.Źródło: Jan Kochanowski, Broda.
Echa Platońskiej koncepcji idealnego państwa wyraźnie pobrzmiewają w głośnym dziele Andrzeja Frycza Modrzewskiego De Republica emendanda (O poprawie Rzeczypospolitej, wyd. w 1551 r.), szczególnie w tych fragmentach, w których autor dopominał się o państwową kontrolę nad wychowaniem obywateli i dopuszczeniem filozofów do sprawowania rządów.
Z kolei w Dworzaninie polskim (1566), przeróbce włoskiego utworu dokonanej przez Łukasza Górnickiego, przywołana została koncepcja miłości inspirowanej przez piękno poznawane w trojaki sposób: „oczyma, uszyma i myślą”.
Motyw ciała jako więzienia czy też grobu duszy często spotykamy w polskiej poezji barokowej, począwszy od Mikołaja Sępa‑Szarzyńskiego.
Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałemPokój – szczęśliwość; ale bojowanie
Byt nasz podniebnyIndeks górny 11: on srogi ciemności
HetmanIndeks górny 22 i świata łakome marności
O nasze pilno czyniąIndeks górny 33 zepsowanie.Nie dosyć na tym, o nasz możny Panie!
Ten nasz domIndeks górny 44 – ciało – , dlaIndeks górny 55 zbiegłych lubościIndeks górny 66
NiebacznieIndeks górny 77 zajźrzącIndeks górny 88 duchowi zwierzchności,
Upaść na wieki żądać nie przestanie.Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?
Królu powszechny, prawdziwy pokojuZbawienia mego, jest nadzieja w tobieIndeks górny 99!
Ty mnie przy sobie postaw, a prześpiecznieIndeks górny 1010
Będę wojował i wygram statecznieIndeks górny 1111!Źródło: Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem.
Przypisy
Indeks górny 11 podniebny — tu: dziejący się pod niebem, a więc na ziemi. [przypis edytorski]
Indeks górny 22 srogi ciemności hetman — szatan. [przypis redakcyjny]
Indeks górny 33 pilno czynią — usilnie starają się. [przypis edytorski]
Indeks górny 44 dom — metafora ciała jako domu była popularna w liryce staropolskiej. [przypis edytorski]
Indeks górny 55 dla (daw.) — tu: z powodu. [przypis edytorski]
Indeks górny 66 zbiegłe lubości — przemijające przyjemności. [przypis edytorski]
Indeks górny 77 niebacznie (daw.) — nieostrożnie. [przypis edytorski]
Indeks górny 88 zajźrzeć a. zaźrzeć (daw.) — zazdrościć. [przypis redakcyjny]
Indeks górny 99 Królu powszechny, prawdziwy pokoju Zbawienia mego, jest nadzieja w tobie — możliwy jest również inny podział składniowy: Królu powszechny, prawdziwy pokoju, zbawienia mego jest nadzieja w Tobie. [przypis edytorski]
Indeks górny 1010 prześpiecznie (daw.) — bezpiecznie. [przypis redakcyjny]
Indeks górny 1111 statecznie (daw.) — pewnie. [przypis edytorski]
Platon u polskich romantyków
Epoka romantyzmu w ogóle zafascynowana była kulturą greckiego antyku. Inspiracje platonizmem dają się zauważyć w twórczości Adama Mickiewicza, w opisie pozaziemskiego bytowania dusz zmarłych (II cz. Dziadów), w koncepcji miłości jako boskiego szału, związku dwóch rozdzielonych za życia dusz, nawiązaniu do metempsychozymetempsychozy (IV cz. Dziadów), w koncepcji poety‑wieszcza (III cz. Dziadów). W Panu Tadeuszu w opisie obrazu Tadeusza Rejtana, znajdującym się we dworku soplicowskim, pośród wielu rekwizytów umieszcza poeta także Fedona – dialog Platona o nieśmiertelności duszy. Metempsychozę przywołuje również Juliusz Słowacki w mistycznym poemacie Król Duch.
Nawiązania współczesne
Przykładem utworu współczesnego, komentującego w dość przewrotny sposób filozofię platońską, jest wiersz Wisławy Szymborskiej Platon, czyli dlaczego:
Platon, czyli dlaczegoZ przyczyn niejasnych,
w okolicznościach nieznanych
Byt Idealny przestał sobie wystarczać.Mógł przecież trwać i trwać bez końca,
ociosany z ciemności, wykuty z jasności,
w swoich sennych nad światem ogrodach.Czemu, u licha, zaczął szukać wrażeń
w złym towarzystwie materii?Na co mu naśladowcy
niewydarzeni, pechowi,
bez widoków na wieczność?(...)
W dodatku ci okropni poeci, Platonie,
roznoszone podmuchem wióry spod posągów,
odpadki wielkiej na wyżynach Ciszy...Źródło: Wisława Szymborska, Platon, czyli dlaczego.
Słownik
(gr. idea – kształt, wyobrażenie) według Platona to, co istnieje naprawdę – doskonale, wiecznie i niezmiennie, stanowiąc wzór rzeczy materialnych – niedoskonałych, powstających w czasie i zmiennych; idee według Platona możemy poznać tylko rozumem, podczas gdy przedmioty materialne poznajemy zmysłami; w filozofii nowożytnej idee nabrały znaczenia odpowiedników rzeczy w ludzkim umyśle
(gr. metempsychosis – wędrówka dusz) religijna koncepcja wędrówki dusz przez kolejne wcielenia; po śmierci ciała dusza wciela się w inny byt fizyczny
system filozoficzny stworzony przez greckiego filozofa Plotyna (204‑270 n.e.); był to system monistyczny, jednakże rzeczywistość miała według niego charakter czysto duchowy; u podstaw neoplatońskiej koncepcji absolutu leżało pojęcie bytu, które wynikało z monizmu spirytualistycznego; wszystko, co istnieje: materia, dusze, niebo i ziemia, nie jest – według Plotyna – różnego rodzaju bytami, lecz stopniami stawania się, rozwoju jednego i tego samego bytu; byt – jedyne, co istnieje, ma bowiem według Plotyna naturę światła – tak, jak światło emituje promienie, tak kolejne etapy bytu są następującymi po sobie emanacjami źródłowego, doskonałego bytu; kolejne etapy rozwoju bytu nazywał Plotyn hipostazami; u źródeł rzeczywistości istnieje więc jeden, doskonały, niepoznawalny i nieosiągalny byt – Prajednia – czyli absolut; z absolutu wyłaniają się kolejne, coraz mniej doskonałe hipostazy: duch (świat Platońskich idei), dusza i materia