Przeczytaj
Definicja i współczesna skala terroryzmu
Wspólna definicja prawna Unii Europejskiej dotycząca przestępstw terrorystycznych została określona w decyzji ramowej Rady 2002/475/WSiSW. Są to akty popełniane w celu:
poważnego zastraszenia ludności,
bezprawnego zmuszenia rządu lub organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonego działania,
poważnej destabilizacji lub zniszczenia podstawowych politycznych, konstytucyjnych, gospodarczych lub społecznych struktur kraju lub organizacji międzynarodowej.
Zgodnie z Global Terrorism Database, w 2019 roku najwięcej spośród 8,5 tys. aktów terrorystycznych na świecie dokonano w Afganistanie (1,8 tys.). Od 2014 roku skala globalnego terroryzmu zmniejszyła się o połowę, uwzględniając zarówno liczbę zamachów, jak i liczbę ofiar. Pozytywne zmiany w stosunku do lat poprzednich zaobserwowano m.in. w państwach Europy Zachodniej i Iraku. Pomimo tych korzystnych przemian, jest to ciągle jeden z najważniejszych problemów zagrażających bezpieczeństwu świata. Niepokoi zwłaszcza wzrost liczby ataków terrorystycznych w wielu krajach Afryki Subsaharyjskiej (Kamerun, Czad, Niger). Największy zasięg oddziaływania wciąż ma Państwo IslamskiePaństwo Islamskie, które bezpośrednio bądź za pomocą grup powiązanych i „samotnych wilków” przeprowadziło blisko pół tysiąca zamachów w 31 państwach.
Unia Europejska wyróżnia następujące rodzaje terroryzmuterroryzmu: dżihadystycznydżihadystyczny, etniczno‑narodowościowyetniczno‑narodowościowy, etniczno‑narodowościowy i separatystycznyetniczno‑narodowościowy i separatystyczny, lewicowy i anarchistycznylewicowy i anarchistyczny oraz prawicowyprawicowy.
Przyczyny terroryzmu oraz mechanizmy dotyczące jego źródeł
Terroryzm cechuje się zróżnicowaniem przyczyn oraz motywów działania sprawców. Są one w sposób różnorodny prezentowane i klasyfikowane. Można np. wyróżnić następujące grupy przyczyn (determinant) rozwoju terroryzmu:
przyczyny społeczno-ekonomiczne
W przypadku braku perspektyw lub też na skutek występujących problemów egzystencjalnych nasilają się postawy radykalne oraz wzrasta prawdopodobieństwo stosowania radykalnych środków. Dodatkowym argumentem może być spadek poparcia dla władzy lub danego ustroju, a także działanie propagandy, która jeszcze bardziej potęguje frustrację, radykalizm czy podziały społeczne. Ważną rolę wyzwalającą terroryzm odgrywa gwałtownie wzrastające bezrobocie, szykanowanie określonej grupy na rynku pracy czy syndrom społecznego wyobcowania. Do procesów osłabiających heterogeniczność społeczną i równocześnie pogłębiających dysproporcje ekonomiczne należą: globalizacja, neoliberalny kapitalizm czy konsumpcjonizm.
przyczyny historyczno-polityczne
Do tych uwarunkowań można zaliczyć przemoc instytucjonalną względem np. grup etnicznych, ale też dziedzictwo kolonializmu.
przyczyny „przemocowe” (socjologiczne)
W przypadku wystąpienia przemocy na danym obszarze lub też uznania przemocy za jeden z przejawów życia społecznego może wzrosnąć ryzyko eskalacji terroryzmu. Akty terrorystyczne mogą być odpowiedzią na przemoc stosowaną przez aparat państwowy.
przyczyny psychologiczne
Do tej grupy zalicza się niezrównoważenie psychiczne (np. depresja, nerwie czy psychozy). Dużą rolę odgrywa także chęć zemsty i liczne potrzeby: przynależności (struktura wielu ugrupowań terrorystycznych jest podobna do rodziny), pozytywnej tożsamości (w ubogich krajach uczestnictwo w organizacji terrorystycznej jest jednym ze sposobów zyskania poczucia osobistej siły) czy klarownego systemu wartości.
Ważną kwestią jest nie tylko zaprezentowanie przyczyn terroryzmu, ale także ukazanie zachodzących w ich obrębie powiązań. Można wyróżnić kilka mechanizmów w zależności od sytuacji. Pierwszy z nich dotyczy akcji terrorystycznych przeciwko zagranicznym rządom (np. ugrupowań islamistycznych względem Stanów Zjednoczonych), które są efektem następujących procesów:
wystąpienia trzech zdarzeń poprzedzających dany przejaw terroryzmu:
A1 (Zdarzenie 1): istnienie partii politycznej, której ideologią i taktyką są tzw. działania bezpośrednie,
A2 (Zdarzenie 2): postrzeganie występujących na danym obszarze uwarunkowań społeczno‑politycznych jako „ucisku”. Może to być np. presja wynikająca ze światowej dominacji USA czy syndrom „świętej wojny”,
A3 (Zdarzenie 3): obecność aktywnej, zdolnej do działania jednostki nieobawiającej się zastosowania przemocy postrzeganej jako sprzeciw wobec „ucisku”,
wybór i decyzja (WD) zostały dokonane w określonych okolicznościach jako rezultat wzajemnego oddziaływania A1, A2 i A3 - w konsekwencji tego podjęto decyzję o akcji terrorystycznej,
akcja: przeprowadzenie ataku terrorystycznego,
ES (efekt sekwencyjny): akt terrorystyczny został zrealizowany.
Drugi z mechanizmów dotyczy zamachu politycznego wymierzonego w osoby reprezentujące lub propagujące system demokratyczny. Ten akt terroryzmu jest następstwem zdarzeń takich jak:
A1: determinanty społeczno‑polityczne, osłabienie społecznie akceptowanych wartości i/lub kryzys instytucji demokratycznych,
A2–3: stadium poprzedzające zamach charakteryzuje się zniesławieniem i działaniami skierowanymi przeciwko demokratycznym instytucjom,
A4: istnienie partii politycznej czasowo działającej w konspiracji, kierującej się określoną ideologią i stosującej przemoc,
A5: występowanie konkretnych typów osobowości z predyspozycjami do użycia przemocy, kiedy zaistnieją wspomniane wyżej okoliczności,
wybory i decyzje (WD) dokonywane są przez grupę terrorystyczną lub partię,
akcja jest zorganizowana i przeprowadzona, godząc w osobę/osoby będące celem, dochodzi do zamachu (ES – efekt sekwencyjny), który jest konsekwencją ciągu wspomnianych wyżej zdarzeń i decyzji.
Terroryzm można także pojąć, odwołując się do czterech głównych przyczyn, które mają charakter hierarchiczny:
przyczyny strukturalne, do których zalicza się m.in. nierówności społeczne, globalizację, modernizację, urbanizację, migracje czy inne przemiany społeczne,
„przyspieszacze” – nie są one przyczynami pierwszorzędnymi, powodują jednak wzrost zainteresowania terroryzmem lub też ułatwiają jego stosowanie, np. osłabienie struktur państwa, ułatwiony dostęp do broni czy upowszechnienie transportu,
przyczyny motywacyjne obejmujące np. poczucie krzywdy, które może motywować poszczególne jednostki do podejmowania określonych działań - nośnikiem tego poczucia jest chociażby ideologia,
„zapalniki – detonatory” przyjmujące zarówno na poziomie jednostkowym, jak i grupowym, charakter tzw. „wyzwalacza” działań terrorystycznych.
Skutki terroryzmu
Konsekwencje terroryzmu są różnorakie. Mają one wymiar krótkookresowy i długoterminowy. Można jednak je pogrupować na trzy zasadnicze rodzaje:
1. polityczne
– zmiana preferencji wyborczych: wzrost poparcia dla partii politycznych populistycznych i konserwatywnych (gdy mamy do czynienia z negatywną, potępiającą reakcją społeczeństwa na akty terroru) albo wzmocnienie akceptacji dla ruchów nacjonalistycznych, separatystycznych czy fundamentalistycznych wśród określonej grupy społecznej; zawiązanie się międzynarodowej koalicji na rzecz zwalczania terroryzmu implikuje upadek niektórych rządów (np. Afganistan, Iraku).
2. społeczne
– trauma po stracie bliskich, którzy zginęli w atakach; większy lęk i panika oraz wzrost poczucia zagrożenia i zastraszenia wśród poszkodowanych i ogółu społeczeństwa, co z kolei może skutkować destabilizacją państwa.
3. gospodarcze
– wzrost kosztów związanych z wydatkami na rzecz walki z terroryzmem, destabilizacja ekonomiczna, wahania indeksów giełdowych, zwiększenie cen ropy naftowej czy zmniejszenie ruchu turystycznego w niektórych częściach świata.
Więcej przykładów skutków terroryzmu oraz inne informacje uzupełniające na temat tego zjawiska możesz znaleźć w e‑materiale zatytułowanym Terroryzm na świecie.
Nieudokumentowane migracje a terroryzm dżihadystyczny
Raport Europolu z 2019 roku potwierdza, że - podobnie jak w poprzednich latach - nie ma oznak systematycznego wykorzystywania nieudokumentowanych migracji przez organizacje terrorystyczne. W rzeczywistości, w ponad 70% przypadków aresztowań związanych z terroryzmem dżihadystycznym, których obywatelstwo zgłoszono Europolowi, aresztowane osoby były obywatelami danego kraju UE.
Słownik
ugrupowanie terrorystyczne, którego celem jest ustanowienie hierokracji opartej na zasadach szariatu (prawa koranicznego) na wszystkich terytoriach zamieszkanych bądź rządzonych przez muzułmanów
różnie umotywowane, najczęściej ideologicznie, planowane i zorganizowane działania przestępcze pojedynczych osób lub grup, w celu wymuszenia od władz państwowych i społeczeństwa określonych zachowań i świadczeń, często naruszające dobra osób postronnych; działania te są realizowane z całą bezwzględnością, za pomocą różnych środków (nacisk psychiczny, przemoc fizyczna, użycie broni i ładunków wybuchowych), w warunkach specjalnie nadanego im rozgłosu i celowo wytworzonego w społeczeństwie lęku
terroryzm wynikający z dżihadyzmu, czyli skrajnego i odradzającego się nurtu salafizmu w sunnickiej społeczności muzułmańskiej, który odrzuca demokrację i ustawodawczą moc człowieka; dżihadyści dążą do stworzenia państwo podlegającego wyłącznie prawu islamskiemu ustanowionemu przez Allaha (shariatu); główne ugrupowania terroryzmu dżihadystycznego to Al‑Ka’ida i Państwo Islamskie
terroryzm motywowany nacjonalizmem, pochodzeniem etnicznym i/lub religii. Grupy separatystów starają się odłączyć część terytorium od kraju lub anektować terytorium jednego kraju do drugiego. Ideologia lewicowa lub prawicowa nie jest rzadka wśród separatystów; do ugrupowań stosujących tego rodzaju terroryzm należy: Irlandzka Armia Republikańska (IRA) czy kurdyjska PKK; w ostatnich latach mocno rozwinął się także prorosyjski ruch separatystyczny na Ukrainie, głównie na Półwyspie Krymskim
terroryzm zmierzający do rewolucji przeciwko ustrojowi politycznemu, porządkowi społecznemu i gospodarczemu państwa w celu wprowadzenia socjalizmu i ostatecznego ustanowienia bezklasowego społeczeństwa; lewicowe ugrupowania terrorystyczne często wyznają ideologię marksistowsko‑leninowską i działają przede wszystkim w krajach południowej Europy – w Grecji, Hiszpanii i we Włoszech (Czerwone Brygady); ich celem są ośrodki odpowiedzialne za politykę migracyjną, w tym centra deportacyjne oraz ambasady
terroryzm charakterystyczny dla neonazistów, neofaszystów, czy ultranacjonalistów; prawicowy terroryzm dąży do zmiany systemu politycznego oraz porządku społeczny i gospodarczy państwa według modelu prawicowego. Opiera się on na supremacji (wyższości) pewnej grupy osób o wspólnej cesze (naród, rasa, kultura itp.) nad innymi obywatelami; prawicowe organizacje terrorystyczne walczą z różnorodnością społeczną; są wśród nich powszechnie zachowania rasistowskie, ksenofobiczne i mizoginistyczne, a także wrogość wobec społeczności LGBTQ+ i imigrantów