Obecnie wyróżnia się cztery fazy (etapy) urbanizacji - podział zaproponowany przez L.H. Klaassena:

• urbanizację wstępną (lub po prostu urbanizację),

• suburbanizację,

• dezurbanizację,

• reurbanizację.

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na określenia „proces” i „faza urbanizacji”. Wiedza o tym, że proces urbanizacji dzieli się na cztery kolejne fazy (urbanizację, suburbanizację, dezurbanizację i reurbanizację) oraz charakteryzuje się różnymi płaszczyznami (lub aspektami), należy do podstawowych wiadomości z zakresu geografii społeczno‑ekonomicznej. Podpowiedzią są przedrostki w nazwach faz: „sub” – oznacza coś, co znajduje się pod czymś, albo coś zależnego od czegoś ważniejszego (np. suburbia – osiedla pod miastem; subway, czyli metro, droga pod drogą – ziemią; sublokator itp.). Przedrostek „de-” oznacza najczęściej odwrotność, zaprzeczenie (np. decentralizacja, dekolonizacja), a człon „re-” używany jest wtedy, gdy coś ponownie zachodzi (np. reemigracja, reinkarnacja).

Przebieg procesu urbanizacji wiąże się ze zmianami poziomu rozwoju społeczno‑gospodarczego danego kraju lub społeczeństwa, a w ich następstwie – z przeobrażeniami struktury zatrudnienia i funkcji miast. Oznacza to, że najpierw musi rozwinąć się sieć osadnicza – powstają nowe miasta, wzrasta w nich liczba ludności, zmienia się przestrzeń i kształtują się nowe funkcje. Ludność skupia się, czyli koncentruje w ośrodkach miejskich – postępuje faza urbanizacji. Dla tego etapu urbanizacji jest charakterystyczna powolna koncentracja ludności w miastach oraz centralnych strefach aglomeracji w wyniku systematycznie zwiększającego się zapotrzebowania na siłę roboczą w rozwijającym się przemyśle i usługach. Ważną cechą jest to, iż pod koniec tej fazy procesu znacznie zwiększa się tempo koncentracji ludności w centrum aglomeracji.

Następnie zmienia się charakter istniejących już dużych miast: rozrastając się pod względem ludnościowym, rozszerzają też swoje terytorium, strefę oddziaływań (prężnie rozwijają się przedmieścia), powoli wyludnia się centrum, jest ono przekształcane na miejsca pracy w usługach podstawowych, a zaludniają się dalsze obszary pomiędzy przedmieściami i wsią. Przyczynia się to do rozwoju komunikacji publicznej i prywatnej. Jednocześnie śródmieścia (strefy centralne) zmieniają swoje funkcje, zanika przede wszystkim funkcja mieszkaniowa i przemysłowa. Dzieje się to m.in. pod wpływem ekspansji przemysłu, a coraz to nowe potrzeby licznych mieszkańców stymulują rozwój usług. Biorąc pod uwagę całą aglomerację, trwa jednak koncentracja ludności. Jest to faza suburbanizacji (wtórna urbanizacja). Ten etap procesu często określa się jako „eksplozję miast”. W trakcie suburbanizacji wtórnej napływ ludności wiejskiej jest nagły i powoduje niekontrolowane rozrastanie się ubogich dzielnic peryferyjnych (slumsów lub faweli).

Kolejnym naturalnym etapem jest (przy wzrastającym dobrobycie, nowych możliwościach komunikacyjnych i postępie technologicznym) wzrost zasięgu oddziaływania miast (urbanizacja przestrzennaurbanizacja terytorialna (przestrzenna)urbanizacja przestrzenna i ekonomicznaurbanizacja ekonomicznaekonomiczna) oraz znaczenia usług. Rozpoczyna się faza dezurbanizacji, w której dochodzi do dekoncentracji ludności – odpływ na większe odległości od stref centralnych (bardziej atrakcyjne rejony), zmiana struktury zatrudnienia, więc i funkcji miast. W centrum mieszkają najubożsi mieszkańcy, stopniowo przeprowadzający się do silnie rozwijających się odległych obszarów i trochę na przedmieścia. W miejscu burzonych (starych) lub rewitalizowanych budynków powstają centra handlowo‑usługowe. Najważniejsze dla gospodarki są usługi – podstawowe i zaawansowane, a znacznie słabnie rola przemysłu.

W bardzo już zurbanizowanych rejonach (czyli o wysokim udziale ludności miejskiej) dominującymi aspektami urbanizacji stają się urbanizacja społecznaurbanizacja społecznaspołeczna i przestrzenna (tworzą się wielkie formy osadnicze), natomiast strefy centralne, które modernizują się i oferują usługi wyższego rzędu, znów są atrakcyjne dla mieszkańców – wzrasta więc ponownie koncentracja ludności (faza reurbanizacji). Charakterystyczna dla tych rejonów jest przebudowa śródmieść w centra usługowo‑handlowe.

REY8xBg6cgaYB

Zdjęcie przedstawia suburbia z lotu ptaka. Są to niewielkiej wielkości domy mieszkalne umiejscowione ściśle obok siebie z małymi podwórkami. Są one położone pomiędzy regularną siatką wyasfaltowanych ulic.

Suburbia obejmują duże obszary niskiej, jednorodzinnej zabudowy. Są charakterystyczne dla krajów wysoko rozwiniętych.

R18QxnGL2rWGy

Schemat przedstawia etapy urbanizacji. Składa się z pól, w których znajdują się nazwy pojęć. Pola są połączone strzałkami, dlaego widać wzajemne zależności pomiędzy nimi. Z pierwszego schematu można odczytać, że rozwój pozarolniczych działów gospodarki wpływa na urbanizację, czyli jest to koncentracja ludności miasta. Z kolei ten proces wpływa na rozwój przemysłu oraz transportu. Wtedy pojawia się drugi etap, czyli suburbanizacja - to napływ ludności do miast i na tereny podmiejskie. Dzięki suburbanizacji powstają zespoły miejskie. Trzecim etapem jest dezurbanizacja. Polega ona na ucieczce zamożnej ludności z miast. Skutkiem dezurbanizacji jest powstawanie stref zurbanizowanych. Automatyzacja przemysłu i rozwój usług wpływa na czwarty etap czyli reurbanizację, której skutkiem jest powstawanie zespołów miejskich.

R6xd9MebIxvH8

Schemat przedstawia graficzne zobrazowanie poszczególnych etapów urbanizacji. Na pierwszym schemacie obrazującym urbanizację wstępną w centralnej części znajduje się okrąg z napisem centrum. Otacza go większy okrąg zbudowany z przerywanych linii. Są to peryferie. Z zewnątrz do napisu centrum są skierowane strzałki. Druga część schematu przedstawia suburbanizację. Dookoła okręgu podpisanego jako centrum są mniejsze okręgi, oznaczające nowe ośrodki miejskie. Peryferie są zobrazowane już jako nieregularna figura symbolizująca ich rozrost. Strzałki są skierowane z zewnątrz na peryferia, co jest symbolem napływu ludności wiejskiej do ośrodka miejskiego, a małe strzałki wychodzą z centrum do nowych ośrodków na peryferiach. Trzeci obrazek przedstawia reurbanizację. Z okręgu podpisanego jako centrum oraz otaczającego go wiekszego okręgu z przerywanych strzałek symbolizującego peryferia wychodzą dwie duże strzałki na zewnątrz. Jednocześnie od peryferii do środka okręgu wchodzą dwie mniejsze strzałki. Największa część schematu przedstawia urbanizację wstępną. Widoczne są dwa spore ośrodki miejskie z centrum oraz peryferiami. Przedstawione są również miasta dookoła tych ośrodków, znajdujące się poza peryferiami. Te miasta również posiadają swoje peryferia. W obu większych miastach czarnymi strzałkami zaznaczony jest odpływ ludzi na peryferia, z kolei zielonymi zaznaczono odpływ ludzi z większych miast do mniejszych ośrodków, jak również przepływ ludzi pomiędzy małymi miastami.

RKqNvtXsGr0U1

Wykres przedstawia poszczególne fazy urbanizacji. Na osi x jej środek odpowiada centrum miasta, obszar w prawo lub w lewo odpowiada coraz bardziej skrajnym peryferiom. Oś y ma początek na srodku osi x i jest na niej ujęta gęstość zaludnienia. Kolorem żółtym zaznaczono wykres urbanizacji wstępnej. Najbardziej zaludniony jest obszar samego centrum. Obszary sąsiadujące z centrum są słabiej, a obszary peryferyjne bardzo słabo zaludnione. Linia zielona na wykresie opisuje suburbanizację. Na tym etapie centrum miasta jest gęsto zaludnione, słabiej niż w przypadku urbanizacji wstępnej. Obszary sąsiadujące z centrum są zaludnione na tym samym poziomie, lecz większa gęstość występuje w dalej położonych obszarach na peryferiach. Niebieską linią na wykresie oznaczono reurbanizację. W tym etapie wraz z oddaleniem od centrum gęstość zaludnienia nieznacznie się zmniejsza, lecz na dalej położonych peryferiach wzrasta. Kolorem fioletowym na wykresie zaznaczono deurbanizację, gdzie gęstość w centrum jest dość niska. Wyższa jest już w obszarach z nim sąsiadujących oraz na bliskich peryferiach. Dalsze peryferia są również zaludnione, lecz rzadziej, niż obszary sąsiadujące z centrum.

W państwach słabo rozwiniętych gospodarczo występuje koncentracja ludności, ponieważ charakterystyczna jest dla nich faza urbanizacji wstępnej lub suburbanizacji. Natomiast w krajach wysoko rozwiniętych następuje deglomeracjadeglomeracjadeglomeracja (rozpraszanie terenów) zurbanizowanych, ponieważ charakterystyczna jest dla nich faza dezurbanizacji lub reurbanizacji. Wraz ze wzrostem rozwoju gospodarczego państw wzrasta liczba ludności zamieszkująca miasta. Jedynie w krajach Ameryki Łacińskiej procesy urbanizacyjne głównie są związane z demografią, co określono mianem nadurbanizacji lub urbanizacji pozornej. Wysoki poziom urbanizacji ma związek z brakiem pracy w rolnictwie, a nie z rozwojem gospodarki.

Urbanizacja wstępna dotyczy głównie miast w biednych, słabo rozwiniętych krajach (niektóre państwa Afryki i Azji). Charakteryzuje się ona szybkim wzrostem zaludnienia całego miasta, a zwłaszcza centrum. Determinuje ją najczęściej intensywna industrializacja i wzrost liczby miejsc pracy w mieście.

Suburbanizację zaobserwować możemy aktualnie w wielu miastach świata, charakteryzuje ona zwłaszcza zamożne miasta w państwach Europy i Ameryki Północnej. Znaczna część ludności w takich miastach, w wyniku poprawienia sytuacji materialnej, emigruje z centrum obarczonego hałasem i zgiełkiem, budując swoje domy na obrzeżach miast. Mamy wtedy do czynienia z powstawaniem suburbiów, czyli rozległych osiedli peryferyjnych na granicy miasta i otaczających je wsi. Zaludnienia miasta jako całości wzrasta, natomiast zmienia się rozmieszczenie ludności - w centrum gęstość zaludnienia spada, na obrzeżach rośnie.

Dezurbanizacja dotyczy głównie miast, które niegdyś bardzo dobrze prosperowały (głównie dzięki rozwiniętemu przemysłowi), a teraz znajdują się w dużym kryzysie. Bardzo dobrym przykładem takiego miasta jest Detroit w Stanach Zjednoczonych. W takich miastach ludność, ze względu na ograniczenie miejsc pracy oraz mało atrakcyjne warunki życia, emigruje do miejscowości pod miastem oraz do innych ośrodków. Mamy tutaj do czynienia ze spadkiem całkowitej liczby ludności miasta. W mieście zaczyna przybywać pustostanów, pojawiają się trudności z jego utrzymaniem, szerzy się przestępczość, niekiedy miastu grozi nawet bankructwo.

Reurbanizacja charakteryzuje miasta w krajach zamożnych, takich jak np. Stany Zjednoczone, Japonia czy państwa w Europie Zachodniej. Reurbanizację inicjują najczęściej władze miasta przeżywającego kryzys. Wyludnione centrum zostaje poddane rewitalizacji, nabiera nowych funkcji. W miejscu, gdzie kiedyś były stare fabryki, powstają centra handlowe i finansowe (często wykorzystuje się budynki starych fabryk, aby zachować „klimat” miasta). Z kolei w miejscu starych blokowisk powstają nowoczesne budynki apartamentowe, a gęstość zaludnienia całego miasta zwiększa się.

Słownik