Gwarantowane przez Konstytucję RP prawa i wolności zapisane są w rozdziale II ustawy zasadniczej. Wszystkie organy państwa zobowiązane są ich przestrzegać, zaś ich ograniczenie jest możliwe tylko w czasie obowiązywania stanu nadzwyczajnego. Jakakolwiek zmiana listy praw i wolności wymagałaby zatem zmiany konstytucji. Dodatkowo, ta część ustawy zasadniczej jest szczególnie chroniona przed nowelizacjami. W przypadku zmiany przepisów rozdziału II jeden z podmiotów – Prezydent Rzeczypospolitej, grupa 92 posłów lub senat – może zażądać przeprowadzenia referendum zatwierdzającego ustawy o zmianie konstytucji. Jest to dodatkowe zabezpieczenie przed ograniczaniem praw obywateli przez organy państwa.

Rozdział II Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

Wolności i prawa osobiste

R1BN1PWQnVMlN1

Ilustracja przedstawiająca okładkę broszury wydanej przez Uniwersytet Wrocławski. Podpisana Uniwersytet Wrocławski. Realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym. Pod napisem schematycznie ukazane postaci kobiet, mężczyzn i dzieci, nad którymi rozpościera się parasol w barwach narodowych z symbolem paragrafu pośrodku. Pod ilustracją napisy pod redakcją Mariusza Jabłońskiego i Wrocław 2014.

Obowiązkiem Rzeczypospolitej Polskiej jest ochrona prawna życia każdego człowieka (art. 38). W państwie polskim obowiązuje zakaz wykonywania eksperymentów naukowych na ludziach bez ich dobrowolnej zgody (art. 39). Obowiązuje zakaz tortur oraz nieludzkiego i poniżającego traktowania i karania (art. 40).

Artykuł 41 zapewnia każdemu człowiekowi nietykalność i wolność osobistą. W przypadku złamania tych zasad obywatele mają prawo do odwołania się do sądu, który ma ustalić, czy nastąpiło złamanie prawa. W przypadku bezprawnego pozbawienia wolności każdy ma prawo domagać się odszkodowania. Osoby aresztowane mają być traktowane w sposób humanitarny.

W myśl artykułu 42 Konstytucji RP odpowiedzialności karnej podlega ten, kto dopuścił się czynu zabronionego. Każdy ma prawo do obrony i obrońcy z urzędu. Obowiązuje zasada domniemania niewinności, czyli każdy jest uważany za osobę niewinną do czasu udowodnienia winy na mocy prawomocnego wyroku sądowego. Ważnym elementem jest brak przedawnienia w przypadku popełnienia zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

Szczególnej ochronie prawnej podlega życie prywatne, rodzinne, cześć i dobre imię oraz prawo do decydowania o swoim życiu – gwarantuje to artykuł 47 Konstytucji RP. W dobie powszechnej informatyzacji i łatwego dostępu do danych osobowych Konstytucja RP w artykule 51  gwarantuje prawo do nieujawniania informacji o osobie. Każdy może swobodnie podróżować po terytorium Polski, decydować o swoim miejscu zamieszkania oraz bez przeszkód udać się za granicę państwa (art. 52).

Konstytucja wiele miejsca poświęca wolności sumienia i religii (art. 53), które mogą być ograniczane jedynie w zakresie uzewnętrzniania poglądów religijnych i wyznania na podstawie ustawy, kiedy wymaga tego bezpieczeństwo państwa, ochrona porządku publicznego lub ochrona zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.

Ustawa zasadnicza gwarantuje wolność słowa, wyrażania poglądów oraz wymiany informacji, zakazując jednocześnie cenzury (art. 54).

W artykule 55 jest mowa o warunkach, w jakich obywatel polski może zostać poddany ekstradycji, zaś w artykule 56 o prawie do azylu dla cudzoziemców.

Wolności i prawa polityczne

Konstytucja w artykułach 57–63 skupia się na prawach i wolnościach politycznych.

Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne

Od artykułu 64 w Konstytucji RP rozpoczynają się wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, które wpływają na udział jednostki w życiu państwa. Gwarantują one obywatelom właściwe warunki społeczne i ekonomiczne dla ich prawidłowego funkcjonowania oraz pozwalają zabezpieczyć podstawowe potrzeby duchowe i kulturalne człowieka. Są to prawa i wolności ze sobą nierozerwalnie połączone, a  ich pełna realizacja możliwa jest tylko wtedy, gdy wszystkie są realizowane.

Ponadto w konstytucji został zapisany obowiązek uwzględnienia w polityce społecznej i gospodarczej dobra rodziny oraz obowiązek ochrony praw dziecka (art. 71 i 72). Szczególnie na pomoc mogą liczyć rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej lub społecznej. Dotyczy to rodzin wielodzietnych, niepełnych, z osobami niepełnosprawnymi oraz matek przed i po urodzeniu dziecka.

W artykule 73 na władze publiczne Konstytucja RP nakłada obowiązek:

• prowadzenia polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne współczesnym i przyszłym pokoleniom;

• prowadzenia polityki sprzyjającej zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli i przeciwdziałania bezdomności przez budownictwo socjalne;

• ochrony konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami, które zagrażają ich zdrowiu, bezpieczeństwu oraz nieuczciwymi praktykami rynkowymi.

Środki ochrony wolności i praw

Konstytucja RP w rozdziale II zawiera środki ochrony wolności i praw jednostki, do których zaliczamy:

• prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (art. 77);

• prawo do zaskarżenia decyzji i orzeczeń wydawanych w pierwszej instancji (art. 78);

• prawo do skargi konstytucyjnej (art. 79);

• prawo do odwołania się do Rzecznika Praw Obywatelskich w celu ochrony wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej (art. 80);

• prawo odwołania się do Rzecznika Praw Dziecka w przypadku łamania praw dzieci.

Konstytucyjne obowiązki jednostki

Obok prawprawa obywatelskiepraw i wolnościwolnośćwolności Konstytucja RP zawiera katalog obowiązków obywateliobowiązki obywatelskieobowiązków obywateli państwa polskiego i osób znajdujących się we władztwie państwa polskiego (art. 82–86).

Do obowiązków obywatelskich zaliczamy:

Słownik