Przeczytaj
Huty zamiast chleba
Jedną z przyczyn zmian, jakie nastąpiły w Polsce na fali odwilży w połowie lat 50. XX w., było załamanie gospodarcze. W 1950 r. rozpoczęto realizację planu 6‑letniego, w ramach którego władze komunistyczne zamierzały przeprowadzić przyspieszoną industrializację kraju, opartą na rozwoju energetyki oraz rozbudowie przemysłu ciężkiego (wydobywczego, metalurgicznego i chemicznego). W tym czasie powstało wiele nowych zakładów produkcyjnych, na czele z czołową realizacją tych czasów - Nową Hutą. Koszty społeczne powstawania nowych inwestycji okazały się jednak ogromne. Przede wszystkim wzrost produkcji przemysłu ciężkiego spowodował zaniedbania w produkcji dóbr konsumpcyjnych, tak oczekiwanych przez społeczeństwo, oraz niedoinwestowanie w rolnictwie. Ilość dóbr codziennego użytku dostępna na rynku była zdecydowanie niewystarczająca dla zaspokojenia potrzeb ludności, tym bardziej, że początek lat 50. był czasem wyżu demograficznegowyżu demograficznego. Zaledwie przed co czwartym małżeństwem istniała perspektywa otrzymania własnego mieszkania. Dodatkowo w 1950 r. rząd przeprowadził wymianę złotego – teoretycznie stare złotówki były wymieniane na nowe w stosunku 100:3, ale przelicznik ten obowiązywał tylko w przypadku wynagrodzeń oraz bankowych lokat do kwoty 100 tys. zł. Resztę oszczędności Polacy musieli wymieniać w stosunku 100:1. Wszystko to spowodowało spadek realnych dochodów ludności, a w konsekwencji obniżenie stopy życiowej.
Wskaż dwa elementy charakterystyczne założenia kombinatu Nowa Huta.
Do wspomnianych problemów doszło też załamanie produkcji rolnej. To natomiast było wynikiem zarówno braku inwestycji w tym sektorze, jak również ideologicznych prób przeprowadzenia kolektywizacjikolektywizacji na polskiej wsi. W rezultacie zaczęło brakować żywności, a Polacy mieli poważne kłopoty z zakupem podstawowych produktów, to zaś zmusiło rząd do wprowadzenia systemu kartkowegosystemu kartkowego oraz podwyżek cen. W obliczu narastającego kryzysu w 1954 r. władze dokonału manewru gospodarczego, przeznaczając więcej środków na produkcję dóbr konsumpcyjnych. Niewiele poprawiło to jednak sytuację. Ostatecznie nie udało się wykonać zakładanych celów planu 6‑letniego. Jedynie w przemyśle zbrojeniowym uzyskano około 90% wzrostu produkcji względem zakładanego wcześniej wyniku. W innych sektorach gospodarki wzrosty - o ile takie występowały - były niewielkie. Dochód narodowy na jednego mieszkańca różnił się (na gorsze) o niemal 40% w porównaniu z pierwotnymi założeniami. Najbardziej odczuwalny dla społeczeństwa stał się spadek stopy życiowej oraz dystans ekonomiczny, który dzielił polską gospodarkę od gospodarek krajów zachodnioeuropejskich.
Dochód narodowy w dolarach w Polsce oraz wybranych krajach w latach 1950 i 1955
kraj | dochód narodowy w 1950 r. | dochód narodowy w 1955 r. |
Austria | 1400 | 1750 |
Francja | 2000 | 2400 |
Grecja | 550 | 775 |
Hiszpania | 700 | 875 |
RFN | 2005 | 2505 |
Szwajcaria | 4000 | 4400 |
Włochy | 900 | 1100 |
Polska | 110 | 130 |
Indeks górny Wskaż kraj, w którym nastąpił największy wzrost dochodu narodowego w omawianym okresie. Wskaż dwa kraje (poza Polską), w których dochód narodowy w 1950 r. był najniższy i wyjaśnij, czym to było spowodowane. Indeks górny koniecWskaż kraj, w którym nastąpił największy wzrost dochodu narodowego w omawianym okresie. Wskaż dwa kraje (poza Polską), w których dochód narodowy w 1950 r. był najniższy i wyjaśnij, czym to było spowodowane.
Indeks górny Źródło: J. Kaliński, Zarys historii gospodarczej XIX i XX w., Warszawa 2001, s. 242. Indeks górny koniecŹródło: J. Kaliński, Zarys historii gospodarczej XIX i XX w., Warszawa 2001, s. 242.
Odwilż w Polsce
W 1954 r. Radio Wolna EuropaRadio Wolna Europa zaczęło nadawać relacje funkcjonariusza Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Józefa Światły, który uciekł na Zachód. Opowiadał on na antenie o zbrodniach „bezpiekibezpieki” i przywilejach władz. Dla części polskich słuchaczy były to rewelacje, dla innych - potwierdzenie przypuszczeń. Informacje o zbrodniach MBP kierownictwo PZPR przyjęło z udawanym zdziwieniem. Na skutek ostrej krytyki społecznej, a także wewnątrzpartyjnej, w grudniu 1954 r. ministerstwo rozwiązano, tworząc na jego miejsce Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW) i Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego (późniejszą Służbę BezpieczeństwaSłużbę Bezpieczeństwa - SB). W grudniu zwolniono też z więzienia Władysława Gomułkę, a z partii usunięto i aresztowano niektórych funkcjonariuszy MBP. W kierownictwie PZPR doszło do walk o władzę. Po śmierci Stalina wyłoniła się proreformatorska frakcja tzw. „puławianpuławian”, składająca się z dawnych stalinowców, którzy zaczęli dążyć do liberalizacji systemu komunistycznego. To oni poparli kandydaturę Władysława Gomułki na I sekretarza KC PZPR. Przeciwni im byli „natolińczycynatolińczycy”, popierający silną władzę i głoszący hasła nacjonalistyczne oraz antysemickie.
Na fali odwilży po śmierci Stalina uchylono także nieco żelazną kurtynę. Do PRL zaczęły legalnie, choć wciąż pod kontrolą, przenikać elementy kultury zachodniej: muzyka, filmy czy nawet moda. Choć komunistyczna propaganda wciąż uznawała je za produkty „zgniłego kapitalizmu” i piętnowała młodzież ubierającą się w stylu zachodnim i słuchającą jazzu, to za takie zachowanie nie groziło już więzienie.
Latem 1955 r. w Warszawie odbył się V Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów, na który przybyła także młodzież z Zachodu. Twórcy, m.in. Adam Ważyk czy Leopold Tyrmand, mogli śmielej krytykować socjalistyczną rzeczywistość. W 1955 r. ukazał się Zły Tyrmanda – kryminał opisujący warszawski półświatek z początku lat 50. Rok później natomiast Ważyk opublikował zbiór Poemat dla dorosłych i inne wiersze - próbę rozrachunku z epoką stalinizmu. W 1955 roku powstał Klub Krzywego KołaKlub Krzywego Koła, na którego zebraniach dyskutowano na tematy polityczne i społeczne, związane też z funkcjonowaniem ustroju socjalistycznego. Przewodniczącym klubu został krytyk i historyk literatury Jan Józef Lipski, a wśród członków znaleźli się m.in. historyk Paweł Jasienica oraz Władysław Bartoszewski, czy przyszły premier Jan Olszewski. Do tego nurtu włączył się tygodnik „Po Prostu”, do tej pory będący pismem propagandowym. Pojawiły się w nim komentarze odnoszące się do przemian (trwających i koniecznych) w Polsce, poruszające problemy demokratyzacji i wolności słowa. Między innymi dzięki Klubowi konieczność reform systemu zaczęli dostrzegać także robotnicy.
W sierpniu 1956 roku zorganizowano I Ogólnopolski Festiwal Muzyki Jazzowej w Sopocie. Stanowiło to dowód otwarcia na Zachód. Należy pamiętać, że jeszcze pod koniec lat 40. jazz był muzyką wyklętą, wroga, imperialistyczną i jednoznacznie identyfikowaną przez władze z wrogością wobec socjalizmu.
Ożywieniu kulturalnemu końca lat 50. sprzyjała działalność Radia Wolna Europa, które było rozgłośnią radiową finansowaną przez USA, utworzoną na początku lat 50. w Monachium w celu zapewnienia dostępu do informacji mieszkańcom krajów bloku wschodniego. Audycje o tematyce politycznej, gospodarczej oraz kulturalnej nadawano w językach bułgarskim, czeskim, estońskim, polskim, rumuńskim, słowackim i węgierskim. Pierwszym dyrektorem sekcji polskiej RWE był Jan Nowak‑Jeziorański. Audycji po polsku (nadawanych także przez inne zagraniczne rozgłośnie - BBC i Głos Ameryki) chętnie słuchano w kraju, ponieważ stanowiły dla setek tysięcy słuchaczy główne źródło niezniekształconych przez komunistyczną propagandę informacji o wydarzeniach na świecie i w Polsce - i to pomimo usilnych starań władz komunistycznych, dążących do zagłuszenia radiostacji.
Wpływ na sytuację w kraju miały też emigracyjne ośrodki kształtujące opinię, jak paryski Instytut Literacki i redakcja miesięcznika „Kultura”. Wydawany początkowo w Rzymie, a od 1948 r. w Paryżu miesięcznik podejmował tematykę polityczną, historyczną i kulturalną. Jej założycielem i redaktorem naczelnym był Jerzy Giedroyć. Z pismem współpracowało wielu pisarzy i publicystów polskich przebywających na emigracji, m.in. Gustaw Herling‑Grudziński i Czesław Miłosz. W Londynie w latach 1946‑1981 ukazywał się tygodnik „Wiadomości” - najbardziej poczytne pismo emigracji niepodległościowej.
Słownik
potoczna nazwa aparatu bezpieczeństwa w PRL, w czasach stalinizmu były to Urzad Bezpieczeństwa (UB) i Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP)
bony/kupony uprawniające do nabywania towarów; w PRL nie zastępowały one pieniędzy, wprowadzały ograniczenia w kupnie pewnych produktów do ściśle określonej ilości; stosowane w gospodarkach w czasie niedoborów na rynku spowodowanych np. wojną i w okresie powojennym
klub dyskusyjno polityczny, utworzony II 1955 w Warszawie, miał charakter wolnomyślicielski i krytyczny względem komunistycznych władz; dyskusje dotyczyły polityki, kultury, filozofii i sztuki; klub działał do 1962 r.
(z łac. collectivus – zbiorowy) nadanie formy kolektywnej, przekształcenie drobnych indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne
frakcja opozycyjna wobec „puławian” i przeciwna liberalizacji systemu, wyłoniła się po XX zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w 1956 r.; nazwa pochodzi od pałacyku rządowego w Natolinie, miejsca, gdzie odbywały się spotkania frakcji
potoczna nazwa proreformatorskiej frakcji w kierownictwie PZPR, która powstała w 1956 r.; nazwa pochodzi od kamienic przy ul. Puławskiej 24 i 26 w Warszawie, zasiedlonych po wojnie głównie przez wysokich funkcjonariuszy partyjnych; frakcja puławian była opozycyjna wobec frakcji natolińczyków
amerykańska rozgłośnia radiowa nadająca od 1949 r. z Monachium do krajów uzależnionych przez ZSRR po II wojnie światowej; prowadziło transmisje informacji, analiz i aktualności; misją RWE jest promowanie demokratycznych wartości i instytucji; obecnie RWE nadaje z Pragi m.in. do niektórych krajów dawnej Jugosławii, do Iraku i Iranu, Afganistanu, krajów północnego Kaukazu i Rosji
aparat bezpieczeństwa PRL będący częścią struktury Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i jego jednostek terenowych, działał w latach 1956–1989, rozwiązany w 1990 r., powołany do ochrony bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego; utworzony na mocy ustawy z 13 XI 1956 O zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego
okres, w którym notuje się wzrost liczby urodzeń w porównaniu zarówno do lat wcześniejszych, jak i następnych
Słowa kluczowa
Radio Wolna Europa, odwilż, Władysław Gomułka, Polska po II wojnie światowej, stalinizm w Polsce
Bibliografia
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998.
A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół w Polsce (1945−1989), Kraków 2006.
A. Dudek, Z. Zblewski, Utopia nad Wisłą. Historia Peerelu, Warszawa 2008.