RomantyzmromantyzmRomantyzm powstał jako reakcja na gwałtowne zmiany społeczne i polityczne, wywołane rewolucją przemysłową oraz rewolucją francuską 1789 roku. Był formą buntu przeciwko ustalonym regułom społecznym, które rządziły społeczeństwami epoki oświecenia, szczególnie przeciw ściśle naukowemu podejściu do natury i człowieka.

Co ciekawe: to właśnie hasła „oświeceniowej” rewolucji francuskiej – „wolność, równość, braterstwo” stały się drogowskazem dla nowego kierunku myślenia, który zakwestionował podstawy racjonalistycznego, czyli właśnie oświeceniowego pojmowania świata. Przypominało to sytuację, znaną z powiedzenia „rewolucja pożera swoje dzieci”; w tym przypadku utopijne, niezrealizowane postulaty zostały przejęte przez ideowych przeciwników. Dało to początek nowemu prądowi ideowemu, literackiemu i artystycznemu. W Europie Zachodniej lat 90. XVIII w. pojawiła się zaangażowana literatura, czerpiąca ze średniowiecznych legend, posiadająca narodową specyfikę. Dzieła takie jak Giaur George'a Byrona czy Cierpienia młodego Wertera Wolfganga Goethego zawładnęły wyobraźnią tysięcy młodych Europejczyków.

Romantyczna miłość

Romantycy dzielili świat na to, co widzialne (materialne) i poznawalne zmysłowo oraz na to, co niewidzialne (duchowe) – dające się poznać jedynie za pomocą środków pozarozumowych, takich jak wiara czy intuicja. Zwrócili też uwagę na życie wewnętrzne człowieka – duchowość, uczucia, emocje, a również na odrębność jednostki ludzkiej, jej odmienność i indywidualność. Metodą poznania świata stać się miał nie empiryzmempiryzmempiryzm (ze starogreckiego: empeiría czyli „doświadczenie”), ale sztuka i intuicja.

Typowy romantyczny bohater literacki to buntownik, miotany wielkimi namiętnościami, takimi jak miłość lub nienawiść. Postać tę zwykle cechuje  nieprzeciętność, konfliktowość; sprzeciwia się zastanym normom społecznym albo heroicznie walczy w obronie ojczyzny. Najważniejszym uczuciem dla romantyka jest wszechogarniająca i potężna miłość.

Ciekawostka

RyECmUWJTj0Cm

Ilustracja przedstawia spotkanie na nadbrzeżu. Młody europejski panicz wchodzi na ląd w otoczeniu żołnierzy w szerokich koszulach, przepasanych materiałem w pasie, na głowach mają czapki z frędzlami. Przybyłych witają żołnierze i ludność cywilna, na której czele stoi dostojnik prawosławny. Ksiądz ma długą brodę, ornaty zdobione, na głowie zamknięta koronę, mitrę. Z tyłu za nim powiewają proporce, sztandary i widać krzyże prawosławne.

George Gordon Byron (1788‑1824), jeden z największych brytyjskich poetów i dramaturgówdramatdramaturgów, bohater walk o niepodległość Grecji. W 1823 r., w odpowiedzi na prośbę o wsparcie dla idei niepodległości Grecji wypłynął z Genui do Kefalonii na Wyspach Jońskich na statku Herkules. Poświęcił 4 tysiące funtów z własnych funduszy na wyposażenie greckiej floty, a 29 grudnia przybył do Missolungi w zachodniej Grecji, gdzie dołączył do księcia Aleksandra Mawrokordatosa – jednego z przywódców powstańców greckich. Jeszcze przed rozpoczęciem walk z Turkami osmańskimi zmarł na malarię. Śmierć Byrona była długo opłakiwana przez Greków, uznających w nim bohatera swej walki o niepodległość. Zhellenizowana forma nazwiska Byron – Viron, Vironas – jest popularnym greckim imieniem męskim, dała także nazwę jednej z dzielnic Wielkich Aten Vironos – Dzielnica Byrona.

Z romantyzmem wiąże się przeświadczenie o konieczności walki z tyranią, ze zniewoleniem człowieka, z uprzedzeniami społecznymi i rasowymi. Przeświadczenie to zaowocowało wieloma zrywami o charakterze rewolucyjnym lub narodowym, jakie miały miejsce niemal w całej Europie (powstanie Greków przeciw Turkom w 1921 r., antycarskie powstanie dekabrystów w Rosji w 1825 r., rewolucja lipcowa we Francji w 1830 r., powstanie listopadowe w Polsce w latach 1830‑31, Wiosna Ludów w latach 1848‑49 czy wreszcie na koniec polskie powstanie styczniowe z lat 1863–1864 w Polsce).

Romantyzm hołdował indywidualizmowi i historyzmowi. Romantyczny historyzm pojmował dzieje ludów i narodów, jako przejaw uniwersalnego dążenia ludzkości do postępu; w centrum jego zainteresowania były pytania o sens historii, stosunek wolności do konieczności, jednostki do zbiorowości, postępu do rewolucji, o istnienie granic czynu historycznego.

Podstawą estetyki romantycznej były kreacjonizmkreacjonizmkreacjonizm i symbolizmsymbolizmsymbolizm. Estetyka ta przeciwstawiała się normom klasycyzmu, stawiała na swobodę stylu i kompozycji, operowanie silnymi środkami ekspresji, elementami fantastyki, przekształcenia zastanych i formowanie nowych gatunków literackich, m.in. balladyballadaballady, powieści poetyckiejpowieść poetyckapowieści poetyckiej czy dramatu poetyckiego.

Wspólnota idei romantycznych, łącząca twórców z różnych części Europy dopełniana była lokalnym kolorytem. W literaturze brytyjskiej romantyzm wyrasta z tzw. gotycyzmu czyli nurtu, który dążył on do przywrócenia rangi i znaczenia utworom i budowlom pochodzącym ze średniowiecza (najbardziej znany przykład to powieśćpowieśćpowieść The Monk czyli Mnich Matthewa Gregory’ego Lewisa.

Za romantyka uważa się również mistyka Williama Blake’a, którego twórczością inspirował się Jim Morrison, twórca legendarnej amerykańskiej grupy rockowej The Doors (1965‑72). Najsłynniejszym brytyjskim romantykiem pozostaje George Byron, autor m.in. Wędrówek Childe Harolda i Giaura. W dziedzinie prozy historycznej wyróżniał się Walter Scott, autor powieści Ivanhoe. Największym osiągnięciem romantycznego powieściopisarstwa są Wichrowe wzgórza Emily Brontë, do klasyki należy też Frankenstein autorstwa Mary Shelley.

Za kolebkę europejskiego romantyzmu uznawane są Niemcy. Najważniejsi pisarze tego okresu to Johann Wolfgang Goethe (autor sentymentalnychsentymentalizmsentymentalnych „Cierpień młodego Wertera”, czołowego dramatu epoki „Faust” czy słynnej ballady „Król Olch”) oraz piewca ideałów wolności i rewolucji Friedrich Schiller (autor „Hymnu do radości” i dramatu „Zbójcy”, w którym pojawia się postać „szlachetnego zbójcy”).

Czołowym przedstawicielem romantyzmu we Francji był Victor Hugo, twórca m.in. powieści Nędznicy i dramatu Hernani. Stosunkowo młoda w XIX w. literatura rosyjska w okresie romantyzmu po raz pierwszy dorównała europejskiej, głównie dzięki utworom Aleksandra Puszkina (m.in. Jeździec miedziany, Eugeniusz Oniegin) i Michaiła Lermontowa (m.in. Bohater naszych czasów). Romantyzm to czas rozwoju literatury mniejszych krajów, np. Czech, Portugalii, Słowacji czy Słowenii, a także okres, gdy do głosu doszli anglojęzyczni autorzy, tworzący za oceanem (m.in. mistrz opowiadań grozy Edgar Allan Poe).

R1XPWp1KpZnSp

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę pozującego z lewego półprofilu. Mężczyzna ma nieco dłuższe, kręcone, czarne włosy, ciemne brwi, długie bokobrody. Nos ma prosty, długi. Usta wydatne, pięknie wykrojone. Ubrany jest w czarny surdut z szerokim, wykładanym kołnierzem. Pod surdutem ma biała koszulę i czarny fular pod szyją, czyli rodzaj męskiej apaszki. Przez ramie mężczyzna ma przerzucony kraciasty szal. Ręce założone na piersiach. Za postacią rzeźba kobiety stojąca na podwyższeniu.

Literatura romantyzmu w Polsce

RV4s4QnXKumru1

Ilustracja przedstawia młodzieńca siedzącego do widza lewym profilem. Mężczyzna ma nieco dłuższe, ciemne włosy z długimi bokobrodami. Nos długi, prosty, oczy piwne, brwi ciemne, linia szczęki mocno zaznaczona. Podbródek podpiera lewą dłonią, prawą dłoń trzyma schowaną za poły koszuli na wysokości serca. Ubrany jest w białą koszulę z szerokim, wykładanym kołnierzem, z długimi rękawami, które mężczyzna ma niedbale podwinięte. Wokół szyi apaszka w kolorze czerwonym, fantazyjnie zawiązana. Na ramionach ma pelerynę ze zwierzęcego futra, Mężczyzna siedzi na skale, patrzy w dal, za nim zachodzące słońce oraz wysokogórski krajobraz.

W literaturze i szerzej – kulturze polskiej – w dobie porozbiorowej romantyzm stał się głównym czynnikiem utrzymania i rozwoju świadomości narodowej. U źródeł przełomu romantycznego, najwcześniej pojawiającego się w twórczości Adama Mickiewicza w 1822 r. w pierwszym tomie Poezyj, znalazł się kryzys oświeceniowej wizji świata (zaostrzony w latach 20. przez porażkę idei liberalnych) oraz wzoru kultury zdominowanego przez klasycyzm. Po raz pierwszy w Polsce zmiana epoki literackiej dokonała się w formie ostrego starcia „młodych” (romantyków) ze „starymi” (klasykami) – jednej z najważniejszych debat o polskiej sztuce i literaturze XIX w.

Romantycy przeciwstawili ugodowości i konformizmowi epigonówepigonizmepigonów oświecenia kult egzaltacjikult egzaltacjikult egzaltacji i bezkompromisowego patriotyzmu, zaś racjonalizmowi i doświadczeniu – przekonanie o duchowej istocie świata. Zakwestionowali wiarę w uniwersalny „porządek natury”, zastępując go poczuciem historyczności i tragiczną wizją losów ludzkich. Odrzucili ład estetyczny klasyków, wybierając kult nieskrępowanej wyobraźni twórczej i zwrot do tradycji dotychczas odrzucanych (średniowiecze, twórczość Williama Szekspira, autentyczna ludowość).

Inspiracją dla młodych twórców była zwłaszcza literatura niemiecka i angielska. przekładano utwory Friedricha Schillera, Wolfganga Goethego (Cierpienia młodego Wertera, Kazimierza Brodzińskiego z 1822 r.), a z języka angielskiego oprócz dzieł Szekspira tłumaczono utwory szkockiego poety Jamesa Macphersona, George'a Byrona (Giaur Mickiewicza z 1835 r.), Waltera Scotta. Na atmosferę epoki wpłynęły także przekłady dzieł współtwórców romantyzmu we Francji: François‑René de Chateaubrianda, Alphonse de Lamartine'a, Victora Hugo.

Liryka romantyczna, oddając indywidualność przeżyć, wprowadziła niespotykaną dotąd ekspresję, ukazywała skomplikowaną, pełną sprzeczności psychikę ludzką. Miłość, uznana za najpełniejsze, najwyższe doświadczenie, skonfrontowana z niszczącym działaniem czasu, w przypadku niespełnienia, skazywała podmiot liryczny „na życie na niby” (Żeglarz, Do***, Na Alpach w Splügen Adama Mickiewicza, W sztambuchu Marii Wodzińskiej, Przekleństwo, Sumienie Juliusza Słowackiego czy erotyki Zygmunta Krasińskiego).

Liryka współkształtowała w tym czasie niemal wszystkie utwory (m.in. Mickiewicza Dziadów część III z 1832 r., Słowackiego W Szwajcarii z 1838 r., Krasińskiego Agaj‑Han z 1833 r., Narcyzy Żmichowskiej Poganka z 1861 r.).

Dominujące we wczesnym okresie twórczości motywy buntu wobec świata (Mickiewicza Dziadów cz. IV z 1823 r.), niemożności pogodzenia szczęścia jednostki z okrucieństwem przesądów stanowych (Antoniego Malczewskiego Maria z 1825 r.), czy z koniecznością łamania zasad moralnych w obronie wolności narodu (Mickiewicza Konrad Wallenrod z 1828 r.) łączyły się z ideą „cudowności” natury, dostępnej tylko dla ludzi „czujących” oraz odkryciem źródła prawdziwej poezji i ludzkich „prawd żywych” w ludowości (Mickiewicza Romantyczność z 1822 r., Dziadów część II z 1823 r.), a także grozy i moralnych racji ludowego buntu (Seweryna Goszczyńskiego Zamek kaniowski z 1828 r.).

W towarzyszących ówczesnej literaturze sporach krytycznych najpełniej romantyczny program literacki sformułował Maurycy Mochnacki w dziele O duchu i źródłach poezji w Polsce z 1825 r., a wyraził poetycko Mickiewicz, wykreowany na wieszcza i duchowego przywódcę narodu.

ROygzjxOuag7x

Ilustracja przedstawia leśną polane, na której znajduje się kilka osób. Na pierwszym planie mężczyzna pochylający się nad wielkim, starym drzewem z powyginanymi konarami. Po lewej stronie na zwalonym pniu drzewa siedzi osoba w długiej koszuli, spodniach sięgających nad kostkę i słomkowym kapeluszu z wielkim rondem. Dłonie opiera na drewnianej lasce. Nieco dalej pod drzewem leży na czerwonym kocu, kobieta w sukni. Kobieta ma długie, kręcone włosy upięte częściowo w kok, a reszta luźno opada na ramiona. Kobieta głowę ma oparta na jednej ręce. W głębi obrazu widać kilka osób, przechadzających się po lesie.

Rozwijały się także inne nurty i gatunki twórczości: liryki patriotyczno‑żołnierskiej (Wincentego Pola Pieśni Janusza z 1835 r.), ludowej (Teofila Lenartowicza Polska ziemia z 1848 r., Lirenka z 1855 r.), dramatu historycznego i ironiczno‑baśniowego (Słowackiego Balladyna z 1839 r.) oraz prozy egzotycznej (utwory Zygmunta Krasińskiego).

Szczytowymi osiągnięciami epiki romantycznej stały się: Pan Tadeusz Adama Mickiewicza z 1834 r., łączący w epickiej syntezie obraz szlacheckiej przeszłości z wizją kształtowania się nowoczesnego narodu oraz Beniowski Juliusza Słowackiego z 1841 r.  – arcydzieło romantycznej ironii, subiektywizmu i polemiki.

Mesjanistyczna idea męki i ofiary znalazła oryginalny kształt w twórczości mistycznejmistycyzmmistycznej Słowackiego (Genezis z Ducha, powstały 1844 r., wydany w 1866 r., Samuel Zborowski, powstały w 1845 r., wydany w 1903 r., i Król‑Duch pisany od 1845, rapsod wydany w 1847 r.). Stała się uzasadnieniem konieczności społecznej rewolucji (m.in. w Odpowiedzi na Psalmy przyszłości- polemice z Krasińskim z 1845‑46r.). W okresie Wiosny Ludów główną rolę w publicystyce emigracyjnej odegrała mickiewiczowska La Tribune des Peuples czyli Trybuna Ludów.

RuwzXKJXddpCZ

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę z dłuższymi włosami zaczesanymi do tyłu, odkrywającymi wysokie czoło. Nos długi, prosty, trójkątny podbródek, duże, wyraziste oczy. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę z bardzo szerokim wykładanym kołnierzem, spiętym pod szyją spinką. Na koszuli narzutka ze zdobioną lamówką.

R1FajXYbHdFQG1

Ilustracja przedstawia starszego siwego mężczyznę siedzącego na krześle. Mężczyzna ma krótkie włosy zaczesane na bok, niewielką, siwą, trójkątną bródkę oraz wąsy. Ubrany jest w czarną marynarkę, czarną kamizelkę i białą koszulę. Pod szyją ma czarny fular. Obie dłonie zaplecione na kolanach, spoczywają na lasce.

Odrębne miejsce zajmowała twórczość największego komediopisarza polskiego Aleksandra Fredry (w przeciwieństwie do trzech wieszczy czynnie poparł powstanie listopadowe, w 1830 r. brał udział w pracach Obywatelskiego Komitetu Pomocy dla Powstania we Lwowie, a w 1832 r. przechowywał w swoim majątku dwóch powstańców z Wielkopolski, którzy w obawie przed represjami ze strony władz pruskich schronili się w Galicji). Fredro — konserwatysta, programowo obcy metafizycznej i historiozoficznej problematyce romantyzmu, czerpiący z tradycji oświecenia (Pan Geldhab, wystawiony w 1821 r., Mąż i żona, wystawiony w 1822 r.), bliski niekiedy Laurence Sterne'owi w poetyckiej ironii i humorystycznym dystansie wobec świata (Pan Jowialski, wystawiony w 1832 r., pamiętnik Trzy po trzy, powstały w latach 1844–46, wydany w 1917 r.), ze szczególną przenikliwością ukazał w barwnym i otoczonym sentymentem obrazie życia i obyczaju szlacheckiego (Śluby panieńskie, wystawione w 1833 r., Zemsta, wystawiona w 1834 r.) perspektywę nieuchronnego jego rozkładu i upadku pod wpływem pieniądza (Dożywocie, wystawione w 1835 r.).

Rozwijający się w przededniu Wiosny Ludów nurt rewolucyjno‑demokratyczny reprezentowali: warszawiak Gustaw Ehrenberg (Szlachta w roku 1831, wydane w 1848 r.) i pochodzący z Wielkopolski Ryszard Berwiński (Księga życia i śmierci , wydana w 1844 r. Ich poezja utrzymana w kanonie tyrtejskim odrzucała bezpłodne marzenia dla walki i zwycięstwa. Twórcą programu rewolucyjnego romantyzmu był Edward Dembowski, poległy w nieudanym powstaniu krakowskim w 1846 r. „Ostatnim wajdelotą” wielkiej poezji patriotycznej stał się Kornel Ujejski (Skargi Jeremiego z 1847 r. i Melodie biblijne z 1852 r.).

Słownik

Słowa kluczowe

romantyzm, literatura, kreacjonizm, symbolizm, kongres wiedeński

Bibliografia

Problemy polskiego romantyzmu, seria I‑III, red. M. Żmigrodzka, Wrocław 1971‑1981.

R. Przybylski, A.Witkowska, Romantyzm, Warszawa 1997 (seria: „Wielka Historia Literatury Polskiej”).

G.G. Byron, Giaur, Wrocław, 2017.

M. Janion, Romantyzm i historia, Gdańsk, 2001.

M. Lermontow, Wiersze i poematy, Warszawa, 1980.

Wizje romantyzmu w literaturze i publicystyce polskiej XX wieku, oprac. zbiorowe, Kraków, 2020.