Edmund HusserlPoD7zm7BNEdmund Husserl

Punktem wyjścia myśli Husserla były problemy teorii poznania, szczególnie krytyka psychologizmupsychologizmpsychologizmu oraz relatywizmu poznawczegorelatywizm poznawczyrelatywizmu poznawczego, którą podjął w Badaniach logicznych. Subiektywistycznym tendencjom w teorii poznania przeciwstawił czystą logikę, niezależną od empirycznej rzeczywistości oraz społeczno‑kulturowego kontekstu poznania. Naszkicował następnie projekt nauki dotyczącej tego, co dane w sposób najbardziej oczywisty i bezpośredni – czyli tego, co zjawia się w świadomości (fenomenfenomenfenomen).

RYotqicpM6z971

Zdjęcie przedstawia paletę malarską z farbami w różnych kolorach.

Metoda fenomenologiczna miała być, w najogólniejszym sensie, opisem czystej – wolnej od empirycznego kontekstu – świadomości. Poprzez opis aktów świadomości, fenomenolog  możne bezpośrednio, czyli naocznie, uchwycić apriorycznąaprioryzmaprioryczną istotę rzeczy, która się w nich przejawia. Poznanie istoty rzeczy miało być według Husserla czyste, czyli bezzałożeniowe. Poznający podmiot kierował się tylko intuicją, która w świadomości poszukiwała niezależnych od empirycznych przedmiotów czystych istot.

W kolejnych pracach – przede wszystkim pochodzącej z 1913 roku Idei czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii – Husserl rozwijał sformułowany na początku XX wieku program. Metoda fenomenologiczna, pozwalająca na opis czystej świadomości, polegała na dokonaniu redukcji fenomenologicznejredukcja fenomenologicznaredukcji fenomenologicznej. W ten sposób Husserl chciał wyeliminować wpływ kontekstu na proces poznania. Redukcji ulegały realnie istniejące przedmioty, które stawały się fenomenami, oraz sama świadomość. Zredukowana świadomość nie była już uwarunkowaną empirycznie świadomością jednostki, lecz ponadjednostkową, aprioryczną czystą świadomością, która ustanawiała obiektywny sens przedmiotów. To właśnie ten aprioryczny i ogólny sens zjawiających się w świecie przedmiotów miał zostać uchwycony w opisie fenomenologicznym.

RQyXTp54F840B

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w hełmie, który leży na podmokłym terenie i trzyma aparat fotograficzny w dłoniach. W tle znajdują się żołnierze.

Husserl zajmuje w teorii poznania stanowisko idealistyczneidealizmidealistyczne, co widoczne jest szczególnie wyraźnie w końcowej fazie rozwoju jego myśli. Uchwytywana w badaniu fenomenologicznym istota rzeczy jest bowiem aprioryczna – całkowicie niezależna od istniejących poza świadomością przedmiotów.

Uczniowie Husserla

Przez całą karierę Husserl był nauczycielem akademickim i wykładał rozwijane przez siebie idee fenomenologii studentom. W rezultacie utworzyła się wokół niego grupa uczniów. Niektórzy z nich rozwijali idee fenomenologii w polemice z Husserlem, inni wychodzili od jej kluczowych założeń, tworząc nowe kierunki filozofii współczesnej. Przyjrzymy się teraz najważniejszym postaciom fenomenologii po Husserlu.

R2DVRwlPtjSEx

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jest łysiejący, ma pociągłą twarz i nosi okulary w okrągłych oprawkach. Ma brodę z wąsami. Ubrany jest w garnitur.

Max Scheler

Max Scheler stosował fenomenologię do badania wartości (aksjologiaaksjologiaaksjologia). Choć opierał się w nich na programie filozoficznym sformułowanym przez Husserla, w Badaniach logicznych odrzucał późniejsze, idealistyczne stanowisko swojego nauczyciela.

Pierwsze zastrzeżenie Schelera dotyczyło podmiotu poznania. Redukcja transcendentalnaredukcja transcendentalnaRedukcja transcendentalna Husserla sprowadzała go do apriorycznej, czystej świadomości, której realne istnienie musi być wzięte w nawias. Tymczasem, według Schelera, realne istnienie podmiotu – osoby – jest warunkiem możliwości poznania (personalizmpersonalizmpersonalizm).

Poznanie wartości jest intuicyjne i bezpośrednie, ponieważ są one dane a priori w emocjach. Fenomenologia wartości nie ustanawia swojego przedmiotu poznania, lecz odkrywa rzeczywistą, istniejącą obiektywnie hierarchię wartości (w tym założeniu manifestuje przeciwstawiający się idealizmowi Husserla realizm Schelera,).

Aprioryczna hierarchia wartości według Maksa Schelera

Roman Ingarden

Roman Ingarden poruszał w swojej filozofii przede wszystkim problematykę estetyczną, ontologiczną i epistemologiczną. Najbardziej znanym dokonaniem Ingardena jest koncepcja literackiego dzieła sztuki jako przedmiotu intencjonalnego, którą rozciągnął później na inne przedmioty estetyczne. 

Dzieła sztuki istnieją heteronomicznie – są częściowo niezależne od świadomości. Kwestia sposobu istnienia dzieła sztuki skłoniła Ingardena do postawienia szerszego problemu ontologicznego – czy świat istnieje realnie, niezależnie od świadomości (realizm), czy intencjonalnie, jako korelat aktów świadomości (idealizm).

R5DnR8Orw6ogH1

Rysunek przedstawia twarz młodego mężczyzny. Ma on pociągłą twarz, prosty, niewielki nos i usta. Oczy mężczyzny są duże i wyraziste, czoło wysokie. Mężczyzna ma krótkie włosy zaczesane ku górze.

Ingarden odróżnił metafizykę, jako naukę o faktycznie istniejących bytach, od ontologii rozumianej jako nauka o bytach możliwych. W dziele Spór o istnienie świata podjął aprioryczną analizę sposobu istnienia przedmiotów. Choć Ingarden skłaniał się ku rozwiązaniu realistycznemu – odrzucał idealistyczną tezę Husserla, zgodnie z którą świat istnieje jako korelat świadomości – sam spór idealizmu z realizmem pozostał w jego dziele nierozstrzygnięty.

Ontologiczny spór o istnienie świata był ściśle połączony z kwestią poznania. Ingarden, wychodząc od swoich analiz estetycznych, odrzucał idealizm transcendentalnyidealizm transcendentalnyidealizm transcendentalny Husserla i skłaniał się ku realistycznej interpretacji fenomenologii.

Po śmierci Ingardena wydano jego wykłady dotyczące problemów antropologii filozoficznej (Książeczka o człowieku). Ingarden formułuje tam koncepcję człowieczeństwa, które polega na przekraczaniu zwierzęcości poprzez realizację wartości moralnych oraz estetycznych – czyli poprzez kulturę.  

Inni przedstawiciele fenomenologii

Słownik