Przeczytaj
Edmund HusserlEdmund Husserl
Punktem wyjścia myśli Husserla były problemy teorii poznania, szczególnie krytyka psychologizmupsychologizmu oraz relatywizmu poznawczegorelatywizmu poznawczego, którą podjął w Badaniach logicznych. Subiektywistycznym tendencjom w teorii poznania przeciwstawił czystą logikę, niezależną od empirycznej rzeczywistości oraz społeczno‑kulturowego kontekstu poznania. Naszkicował następnie projekt nauki dotyczącej tego, co dane w sposób najbardziej oczywisty i bezpośredni – czyli tego, co zjawia się w świadomości (fenomenfenomen).
Metoda fenomenologiczna miała być, w najogólniejszym sensie, opisem czystej – wolnej od empirycznego kontekstu – świadomości. Poprzez opis aktów świadomości, fenomenolog możne bezpośrednio, czyli naocznie, uchwycić apriorycznąaprioryczną istotę rzeczy, która się w nich przejawia. Poznanie istoty rzeczy miało być według Husserla czyste, czyli bezzałożeniowe. Poznający podmiot kierował się tylko intuicją, która w świadomości poszukiwała niezależnych od empirycznych przedmiotów czystych istot.
W kolejnych pracach – przede wszystkim pochodzącej z 1913 roku Idei czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii – Husserl rozwijał sformułowany na początku XX wieku program. Metoda fenomenologiczna, pozwalająca na opis czystej świadomości, polegała na dokonaniu redukcji fenomenologicznejredukcji fenomenologicznej. W ten sposób Husserl chciał wyeliminować wpływ kontekstu na proces poznania. Redukcji ulegały realnie istniejące przedmioty, które stawały się fenomenami, oraz sama świadomość. Zredukowana świadomość nie była już uwarunkowaną empirycznie świadomością jednostki, lecz ponadjednostkową, aprioryczną czystą świadomością, która ustanawiała obiektywny sens przedmiotów. To właśnie ten aprioryczny i ogólny sens zjawiających się w świecie przedmiotów miał zostać uchwycony w opisie fenomenologicznym.
Husserl zajmuje w teorii poznania stanowisko idealistyczneidealistyczne, co widoczne jest szczególnie wyraźnie w końcowej fazie rozwoju jego myśli. Uchwytywana w badaniu fenomenologicznym istota rzeczy jest bowiem aprioryczna – całkowicie niezależna od istniejących poza świadomością przedmiotów.
Uczniowie Husserla
Przez całą karierę Husserl był nauczycielem akademickim i wykładał rozwijane przez siebie idee fenomenologii studentom. W rezultacie utworzyła się wokół niego grupa uczniów. Niektórzy z nich rozwijali idee fenomenologii w polemice z Husserlem, inni wychodzili od jej kluczowych założeń, tworząc nowe kierunki filozofii współczesnej. Przyjrzymy się teraz najważniejszym postaciom fenomenologii po Husserlu.
Max Scheler
Max Scheler stosował fenomenologię do badania wartości (aksjologiaaksjologia). Choć opierał się w nich na programie filozoficznym sformułowanym przez Husserla, w Badaniach logicznych odrzucał późniejsze, idealistyczne stanowisko swojego nauczyciela.
Pierwsze zastrzeżenie Schelera dotyczyło podmiotu poznania. Redukcja transcendentalnaRedukcja transcendentalna Husserla sprowadzała go do apriorycznej, czystej świadomości, której realne istnienie musi być wzięte w nawias. Tymczasem, według Schelera, realne istnienie podmiotu – osoby – jest warunkiem możliwości poznania (personalizmpersonalizm).
Poznanie wartości jest intuicyjne i bezpośrednie, ponieważ są one dane a priori w emocjach. Fenomenologia wartości nie ustanawia swojego przedmiotu poznania, lecz odkrywa rzeczywistą, istniejącą obiektywnie hierarchię wartości (w tym założeniu manifestuje przeciwstawiający się idealizmowi Husserla realizm Schelera,).
Aprioryczna hierarchia wartości według Maksa Schelera
Roman Ingarden
Roman Ingarden poruszał w swojej filozofii przede wszystkim problematykę estetyczną, ontologiczną i epistemologiczną. Najbardziej znanym dokonaniem Ingardena jest koncepcja literackiego dzieła sztuki jako przedmiotu intencjonalnego, którą rozciągnął później na inne przedmioty estetyczne.
Dzieła sztuki istnieją heteronomicznie – są częściowo niezależne od świadomości. Kwestia sposobu istnienia dzieła sztuki skłoniła Ingardena do postawienia szerszego problemu ontologicznego – czy świat istnieje realnie, niezależnie od świadomości (realizm), czy intencjonalnie, jako korelat aktów świadomości (idealizm).
Ingarden odróżnił metafizykę, jako naukę o faktycznie istniejących bytach, od ontologii rozumianej jako nauka o bytach możliwych. W dziele Spór o istnienie świata podjął aprioryczną analizę sposobu istnienia przedmiotów. Choć Ingarden skłaniał się ku rozwiązaniu realistycznemu – odrzucał idealistyczną tezę Husserla, zgodnie z którą świat istnieje jako korelat świadomości – sam spór idealizmu z realizmem pozostał w jego dziele nierozstrzygnięty.
Ontologiczny spór o istnienie świata był ściśle połączony z kwestią poznania. Ingarden, wychodząc od swoich analiz estetycznych, odrzucał idealizm transcendentalnyidealizm transcendentalny Husserla i skłaniał się ku realistycznej interpretacji fenomenologii.
Po śmierci Ingardena wydano jego wykłady dotyczące problemów antropologii filozoficznej (Książeczka o człowieku). Ingarden formułuje tam koncepcję człowieczeństwa, które polega na przekraczaniu zwierzęcości poprzez realizację wartości moralnych oraz estetycznych – czyli poprzez kulturę.
Inni przedstawiciele fenomenologii
Nicolai Hartmann | Bronił realistycznej interpretacji fenomenologii. Głównym przedmiotem jego prac była ontologia. Rozwinął koncepcję kategorii, które rozumiał nie jako pojęcia, lecz realne poziomy rzeczywistości, które ujawniają się w badaniu fenomenologicznym. |
Edith Stein | Niemiecka filozofka pochodzenia żydowskiego, urodzona we Wrocławiu w 1891 roku. Pod wpływem Husserla zajęła się fenomenologią, zaś pod wpływem konwersji na katolicyzm i wstąpienia do zakonu zbliżyła się do filozofii chrześcijańskiej, przede wszystkim do tomizmu. Zamordowana w 1942 w obozie Auschwitz‑Birkenau, uznana za świętą i męczennicę Kościoła katolickiego. |
Martin Heidegger | Uczeń Husserla, w swojej filozofii zajmował się początkowo fenomenologią bycia, która doprowadziła go do zakwestionowania podstawowych założeń fenomenologii Husserla, które dotyczyły stosunku podmiotu do przedmiotu. Uznając egzystencję człowieka za sposób bycia polegający na różnicowaniu przedmiotów i podmiotu, Heidegger był przedstawicielem nurtu filozofii współczesnej nazywanego egzystencjalizmem. |
Maurice Marleau‑Ponty | Przedstawiciel fenomenologii i egzystencjalizmu. W swoich pracach fenomenologicznych skupiał się na problemie percepcji oraz cielesności. |
Alfred Schütz | Filozof i socjolog, zastosował koncepcje Husserla w socjologii, w związku z czym uznawany jest za reprezentanta kierunku nazywanego socjologią fenomenologiczną |
Słownik
(gr. axios – godny, cenny; logos – nauka) dział filozofii, którego przedmiotem są wartości
(łac. a priori - z góry, uprzedzając fakty) pogląd, zgodnie z którym istnieje wiedza niezależna od doświadczenia
(gr. phainomenon – to, co się zjawia, pokazuje) zjawisko, czyli coś, co jest przedmiotem postrzegania, fakt empiryczny (Francis Bacon); u Kanta: to, co poznawalne; w fenomenologii Husserla: zjawiający się w czystej świadomości sens przedmiotu.
(gr. idea – kształt, wyobrażenie) pojęcie określające wszystkie kierunki filozoficzne, które zakładają, że świadomość i myśl są pierwotne wobec zewnętrznych wobec świadomości bytów, rzeczy, zjawisk; idealizm teoriopoznawczy jest stanowiskiem w sporze o granice poznanie i występuje w dwu postaciach: idealizmu immanentnego oraz idealizmu transcendentalnego; idealizm metafizyczny (ontologiczny) dotyczy problemu istnienia obiektywnej rzeczywistości; idealizm występuje w postaci idealizmu obiektywnego oraz idealizmu subiektywnego.
(gr. idea – kształt, wyobrażenie) odmiana idealizmu teoriopoznawczego; ogranicza sferę możliwego poznania do zjawisk konstytuowanych przez poznający podmiot.
(łac. persona – osoba) nurt współczesnej filozofii europejskiej opierający się na złożeniu o autonomicznej wartości podmiotu rozumianego jako osoba ludzka
(gr. psyche – dusza) XIX‑wieczne stanowisko filozoficzne, uznające, że podstawą wszystkich dyscyplin filozoficznych jest psychologia; odnosił się w szczególności do teorii poznania oraz logiki i traktował procesy poznawcze jako zjawiska psychiczne, dające się w pełni wyjaśnić za pomocą teorii psychologicznej, w konsekwencji czego wiedza okazuje się odbiciem struktury ludzkiej psychiki
(łac. realis – rzeczywisty) stanowisko w teorii poznania, które uznaje, że poznane przedmiotów znajdujących się poza świadomością lub niezależnych od podmiotu poznania jest możliwe
(łac. reductio – ograniczenie) w fenomenologii Husserla jest ogólną nazwą metody polegającej na wzięciu w nawias przekonań o zewnętrznym wobec podmiotu świecie; składają się na nią: redukcja transcendentalna i redukcja ejdetyczna
(łac. reductio – ograniczenie; transcendentalis – przekraczający) w fenomenologii Husserla jest zabiegiem poznawczym polegającym na wzięciu w nawias wiedzy (przekonań i przeświadczeń) o zewnętrznym wobec podmiotu świecie, łącznie z zawieszeniem przeświadczenia o jego istnieniu i ograniczeniu się do opisu tego, co bezpośrednio dane w czystej naoczności
(łac. relativus – względny) pogląd, według którego prawda jest względna – wynika to z subiektywizmu poznania (jest ono uwarunkowane przez kontekst), sceptycyzmu (dotarcie jest prawdy jest niemożliwe), krytycyzmu (niemożliwe jest uchwycenie istoty rzeczy)
(łac. subiectivus – podmiotowy) w teorii poznania: subiektywizm neguje możliwość poznania rzeczywistości zewnętrznej wobec poznającego podmiotu lub postrzega poznanie jako uwarunkowane przez strukturę poznającego podmiotu; w znaczeniu używanym przez Husserla: subiektywnym jest każde stanowisko w teorii poznania, które utożsamia jego przedmiot z przeżyciami psychicznymi podmiotu (psychologizm) oraz takie, które w konsekwencji uznaje treść i prawdziwość poznania za uzależnioną od kontekstu, w jakim się ono odbywa