Współczesne ptaki zamieszkują wszystkie geograficzne i klimatyczne strefy Ziemi. Opanowały różnorodne siedliska. Charakterystyczną cechą ptaków jest lot.

Więcej na temat budowy ptaków w e‑materiałach:

bg‑blue

Przegląd systematyczny ptaków (Aves)

W gromadzie ptaków (Aves) wyodrębniono dwie podgromady:

  • praptaki (Archaeornithes);

  • ptaki właściwe (Neornithes).

Wszystkie żyjące obecnie taksony ptaków zaliczane są do podgromady ptaków właściwych.

Obecność lub brak grzebienia na mostku jest kryterium podziału podgromady ptaków właściwych na dwa nadrzędy:

  • ptaki bezgrzebieniowe (Ratitae);

  • ptaki grzebieniowe (Carinatae).

bg‑blue

Ptaki bezgrzebieniowe (Ratitae)

Ptaki bezgrzebieniowe nie mają grzebienia na mostku. Ich skrzydła są zredukowane, nie potrafią latać. Mają silne nogi. Sprawnie chodzą i biegają. Zamieszkują Afrykę, Amerykę Południową oraz Australię i Nową Zelandię.

Przedstawicieli tej grupy sklasyfikowano w pięć rzędów: strusiowych (Struthioniformes), nandu (Rheiformes), kiwi (Apterygiformes), kazuarowych (Casuariiformes) i kusaczy (Tinamiformes).

Poniżej scharakteryzowano wybrane rzędy ptaków bezgrzebieniowych.

bg‑azure

Rząd: strusiowe (Struthioniformes)

RKgrEc9yp6pvI1
Ilustracja przedstawia głowę strusia afrykańskiego. Jest ona okrągła, pokryta stojącymi, szarymi piórami podobnymi do włosów. Ptak posiada duże, brązowe oczy przysłonięte czarnymi rzęsami znajdujące się symetrycznie po obu stronach czaszki. Dziób strusia jest masywny, jasnoczerwony u nasady a szary na końcu. U nasady dziobu widać również dwa symetryczne otwory.
Źródło: Cburnett, Wikimedia Commons, Pixabay, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Rząd: kiwi (Apterygiformes)

R1CRIbH4yNHXP1
Na zdjęciu znajduje się kiwi mały. Ptak posiada pękaty, niemal okrągły tułów w kolorze szarym w czarne cętki. Ma dwie cienkie nogi z trzema palcami, jedna z nich jest uniesiona do góry. Głowa ptaka jest niewielka i okrągła, widać jedno czarne oko oraz bardzo długi w stosunku do reszty ciała, cienki, zakrzywiony do dołu dziób.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.
bg‑blue

Ptaki grzebieniowe (Carinatae)

Ptaki grzebieniowe cechuje duży mostek z wydatnym grzebieniemgrzebieńgrzebieniem kostnym, który stanowi miejsce przyczepu silnych mięśni umożliwiających poruszanie skrzydłami. Do ptaków grzebieniowych należą wszystkie ptaki latające i nielotne pingwiny. Sklasyfikowano je w 40 rzędach.

Poniżej scharakteryzowano wybrane rzędy ptaków grzebieniowych.

bg‑azure

Rząd: drapieżne (Falconiformes)

R10QNPFNaUmgU1
Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.
Źródło: Alexas_Fotos, Pixabay, domena publiczna, Sahana M, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
bg‑azure

Rząd: perkozy (Podicipediformes)

R3hUsTZq6Gp8a1
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
Źródło: Lukasz Lukasik, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.
bg‑azure

Rząd: siewkowe (Charadriiformes)

R75bAMr9b6xRQ1
Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.
Źródło: DickDaniels, Arnoldius, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Rząd: jerzykowe (Apodiformes)

RfviRPLONlRMe1
Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.
Źródło: Jonathan Rodgers, Magnus Manske, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Rząd: wróblowe (Passeriformes)

R4w5XYAb0nwnV1
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
Źródło: Diliff, Zeynel Cebeci, Wikimedia Commons, Pixabay, licencja: CC BY-SA 2.5.
bg‑azure

Rząd: blaszkodziobe (Anseriformes)

R1aFR1ZloKu711
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
Źródło: 5of7, pixel2013, Pixabay, domena publiczna, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.
bg‑azure

Rząd: papugowe (Psittaciformes)

RXEFD7Ii7tGR41
Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.
Źródło: domena publiczna.
bg‑azure

Rząd: grzebiące (Galliformes)

RAw0DkuU29T8M1
Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.
Źródło: Nouhouhouk, licencja: CC BY-SA 4.0.
bg‑azure

Rząd: kraskowe (Coraciiformes)

RkDCSINeDQ0zd1
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
Źródło: Artemy Voikhansky, licencja: CC BY-SA 4.0.
bg‑azure

Rząd: sowy (Strigiformes)

ROueNNU8PyL7G1
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
Źródło: domena publiczna.
bg‑azure

Rząd: żurawiowe (Gruiformes)

R1SdPy6PHHUPJ1
Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.
Źródło: Andreas Trepte, licencja: CC BY-SA 2.5.
bg‑azure

Rząd: kukułkowe (Cuculiformes)

R1Jm80zdEUuQo1
Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.
Źródło: GabrielBuissart, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Rząd: pingwiny (Sphenisciformes)

R1Em21K4sXNuB1
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
Źródło: Snowmanradio, licencja: CC BY 2.0.
bg‑blue

Znaczenie ptaków w przyrodzie

bg‑cyan

Ptaki mają szczególne znaczenie w przyrodzie.

  • Ptaki mięsożerne utrzymują równowagę biologiczną – przez zjadanie bezkręgowców, gryzoni i innych zwierząt regulują liczebność ich populacji.

  • Padlinożercy pełnią funkcję sanitarną, usuwając rozkładające się organizmy.

  • Ptaki owocożerne biorą udział w rozsiewaniu nasion, przenosząc je często na znaczne odległości od rośliny macierzystej.

  • Niektóre ptaki, żywiąc się nektarem, biorą udział w zapylaniu kwiatów, przenosząc na swoim ciele ziarna pyłku na inne rośliny. W niektórych przypadkach koewolucja dziobu ptaka‑zapylacza i kształtu kwiatów rośliny sprawiła, że tylko jeden gatunek ptaka jest w stanie pobierać od niej nektar.

  • Żyją w symbiozie z dużymi gatunkami zwierząt, oczyszczając ich skórę z pasożytów. Ptakiem wyjadającym pasożyty ze skóry dużych, roslinożernych ssaków jest bąkojad czerwonodzioby (Buphagus erythrorynchus).

  • Człowiek powszechnie korzysta z mięsa i jaj ptactwa łownego i gatunków udomowionych – drobiu.

  • Człowiek wykorzystuje również ptasie pióra jako izolację w odzieży wierzchniej i pościeli lub jako ozdoby, np. w  biżuterii.

  • Obserwacja ptaków jest dla wielu ludzi formą rekreacji. Podobnie jak ich fotografowanie.

  • Ptaki obecne były w religii, kulturze i sztuce. Ibis czczony (Threskiornis aethiopicus) stał się jednym z najpopularniejszych zwierząt, które otaczano kultem w starożytnym Egipcie. Był wcieleniem boga Tota,

  • Opływowy kształt ciała i budowa skrzydła ptaków są inspiracją dla ludzi próbujących budować maszyny latające.

  • Ptaki morskie, produkując guanoguanoguano, wzbogacają w minerały tereny, na których gniazdują. Grube pokłady guana są eksploatowane i wykorzystywane jako cenny nawóz naturalny. Na obszarach, gdzie znajdują się duże zasoby guana, tworzy się strefy chronione dla kolonii ptaków, które przyczyniają się do najszybszego przyrostu pokładów tego cennego nawozu.

bg‑blue

Gatunki ptaków chronione w Polsce

Zdecydowana większość gatunków ptaków występujących w Polsce jest objęta ochroną ścisłą.

Aktualne listy gatunków ptaków chronionych, jak również obowiązujące zakazy w stosunku do tych gatunków, określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.

Poniżej kilka wybranych gatunków ptaków objętych ścisłą ochroną w Polsce.

RIUVuQ8sjJBPZ1
Na ilustracjach znajdują się zdjęcia ptaków ułożone w trzech rzędach i w trzech kolumnach. Na każdym ze zdjęć znajduje się cyfra, po kliknięciu na nią znajduje się nazwa gatunku po polsku i po łacinie oraz rząd, do których ptak należy. 1. Pliszka żółta (Motacilla flava) Rząd: wróblowe (Passeriformes). Jest to niewielki ptak o cienkich nogach. Jego brzuch i klatka piersiowa pokryte są żółtymi piórami, a ogon i większość powierzchni skrzydeł czarnymi. Na tułowiu pliszki znajdują się pióra żółtoczarne. Ptak posiada niewielką głowę o czarnym czubku i bokach głowy. Obszar nad okiem i pod dziobem jest biały, a sam dziób jest krótki i czarny. 2. Puszczyk uralski (Strix uralensis) Rząd: sowy (Strigiformes). Wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Jest to duża sowa o okrągłej głowie. Większość jego ciała pokryta jest czarno-białymi, długimi piórami. Na głowie znajdują się czarne oczy, a pod nimi dość krótki zakrzywiony w dół dziób. 3. Pustułka zwyczajna (Falco tinnunculus) Rząd: drapieżne (Falconiformes). Jest to niewielki, drapieżny ptak z długim ogonem z jasnobrązowymi piórami o czarnych końcówkach. Brzuch i klatka piersiowa pustułki są brązowe z czarnymi cętkami, z kolei skrzydła ciemnobrązowe w czarne pręgi. Jego nogi są dość krótkie, żółte z czarnymi pazurami. Głowa ptaka ma jasne upierzenie, posiada żółte pióra w okolicach oczu. Z przodu głowy znajduje się krótki, ostry dziób. 4. Jemiołuszka zwyczajna (Bombycilla garrulus) Rząd: wróblowe (Passeriformes). Jest to niewielki ptak. Posiada dość krótkie skrzydła o szaro - czarnej barwie. Większość jego ciała pokryta jest jasnymi piórami. W okolicach oczu i pod dziobem znajduje się czarna obwódka. Oczy są po boku głowy i mają one barwę czarną. Na czubku głowy znajduje się z kolei grzebień z piór. Dziób ptaka jest krótki i ciemny. 5. Łabędź niemy (Cygnus olor) Rząd: blaszkodziobe (Anseriformes). Jego ciało pokryte jest białymi, długimi piórami. Po bokach ciała znajdują się uniesione i nastroszone skrzydła. Głowa, stosunkowo niewielka w porównaniu z resztą ciała jest umieszczona na długiej, cienkiej, wygiętej szyi. Czarny kolor występuje jedynie w okolicach dziobu i oczu. Oczy znajdują się po bokach głowy i mają czarną barwę, z kolei dziób jest dość długi i posiada barwę pomarańczową. 6. Dzięcioł duży (Dendrocopos major) Rząd: dzięciołowe (Piciformes). Jego ogon jest czarnobiały, podobnie jak skrzydła. Dolna część ciała pod skrzydłami jest czerwona, a klatka piersiowa i brzuch biały. Bok głowy i obszar nad dziobem jest również wybarwiony na biało, a czarny kolor posiada czubek i pas po boku głowy. Tył głowy ma barwę czerwoną. Z boku znajduje się para czarnych oczu, a z przodu głowy szary, ostry dziób. 7. Myszołów zwyczajny (Buteo buteo) Rząd: drapieżne (Falconiformes). Jest to duży ptak z rozłożystymi skrzydłami i ogonem. Pióra na ogonie i skrzydłach są biało-brązowe z przewagą koloru białego. Reszta ciała pokryta jest głównie piórami brązowymi. Ptak posiada nogi z ostrymi pazurami. Z boku głowy znajdują się oczy, a z przodu krótki, ostry dziób. 8. Dudek zwyczajny (Upupa epops) Rząd: dzioborożcowe (Bucerotiformes). Jest to niewielki ptak z dość krótkimi nogami i krótkim ogonem, na którym znajdują się czarne pióra. Na skrzydłach widoczne są pomarańczowe pióra w czarne pasy, z kolei na brzuchu, klatce piersiowej oraz na szyi i głowie znajdują się pióra pomarańczowe. Po bokach głowy ptak posiada czarne oczy, a z przodu długi i ostry dziób koloru czarnego. Na głowie widać sterczący grzebień z piór barwy pomarańczowej z czarnymi końcówkami. 9. Rudzik zwyczajny (Erithacus rubecula) Rząd: wróblowe (Passeriformes). Jest to niewielki ptak o zaokrąglonym brzuchu. Posiada on dość krótkie nogi. Na brzuchu znajdują się jasne pióra, na klatce piersiowej i przodzie głowy – pomarańczowe. Skrzydła, tył, ogon i czubek głowy są barwy brązowej. Na bokach głowy znajdują się czarne oczy. Z przodu widoczny jest dziób, który jest dość krótki i ma czarną barwę.
Przykładowe gatunki ptaków objęte ochroną ścisłą w Polsce.
Źródło: ABeijeman, BarbeeAnne, Erik_Karits, Peggychoucair, PenjaK, PublicDomainPictures, bemtec, ray jennings, Pixabay, domena publiczna.
Zapamiętaj!

Na liście krytycznie zagrożonych w Polsce gatunków ptaków znajdują się m. in.:

  • batalion, bojownik odmienny (Calidris pugnax)

  • rybitwa czubata (Thalasseus sandvicensis)

  • orlik grubodzioby (Clanga clanga)

  • dzierzba czarnoczelna (Lanius minor)

Poza ochroną gatunkową prowadzi się szereg działań mających na celu ochronę siedlisk ptaków:

  • dbałość o właściwą infrastrukturę wodno‑ściekową;

  • nadzór nad sieciami melioracyjnymi;

  • kontrolę eksploatacji obszarów bytowania ptaków.

Tworzy się ostoje ptaków IBA (Important Bird Areas). Są to miejsca, gdzie występują szczególnie cenne gatunki ptaków lub które są licznie zasiedlane przez:

  • rzadkie, zagrożone wymarciem gatunki ptaków;

  • gatunki o ograniczonym zasięgu („range‑restricted”);

  • gatunki charakterystyczne dla konkretnych biomów przyrodniczych;

  • duże skupiska ptaków migrujących i zimujących.

Ostoje ptaków IBA wyznaczane są na podstawie ścisłych kryteriów stworzonych przez BirdLife International. Kryteria te oparte są na naukowych podstawach i stosuje się je w ten sam sposób we wszystkich krajach świata.

Ptaki chroni się również przez:

  • ochronę przed niebezpieczeństwami ze strony linii energetycznych szczególnie niebezpieczych dla ptaków wędrujacych nocą;

  • ochronę przed skutkami prac termomodernizacyjnych budynków, w których gnieżdżą się ptaki;

  • ochronę przed usuwaniem drzew i krzewów w okresie lęgowym ptaków;

  • zakładanie budek lęgowych;

  • dokarmianie w okresie zimowym;

  • działania edukacyjne, np. tworzenie ścieżek edukacyjnych;

  • zakładanie platform pod gniazda bociana białego (Ciconia ciconia);

  • naklejanie sylwetek ptaków drapieżnych na duże okna, powierzchnie szklane, ekrany wygłuszjące.

Słownik

gniazdowniki
gniazdowniki

grupa ptaków, których pisklęta wykluwają się niedołężne i muszą przez dłuższy czas pozostawać w gnieździe pod opieką rodziców

grzebień
grzebień

występująca na mostku ptaki grzebieniowych struktura kostna służąca do przymocowania mięśni poruszających skrzydłami – grzebień mostka

guano
guano

nagromadzenie odchodów ptaków morskich (głównie kormoranów, pelikanów i głuptaków), żyjących w milionowych koloniach na zachodnich wybrzeżach Ameryki Południowej i sąsiednich wyspach

introdukcja
introdukcja

celowe wprowadzenie przez człowieka na teren uprawy chronionej organizmów pożytecznych, stanowiących czynnik biologiczny ochrony roślin przed szkodnikami i chorobami

owodniowce
owodniowce

Amniota; kręgowce przechodzące rozwój zarodkowy w błonach płodowych, w jajach złożonych na lądzie lub rozwijających się w organizmie matki; do owodniowców należą: gady, ptaki i ssaki

pasożytnictwo lęgowe
pasożytnictwo lęgowe

zwyczaj składania jaj do gniazd innych gatunków ptaków w celu wychowania go przez właścicieli gniazda, bez udziału właściwych rodziców

Polska Czerwona Księga Zwierząt
Polska Czerwona Księga Zwierząt

rejestr zagrożonych gatunków zwierząt na terenie Polski; została stworzona na wzór międzynarodowej Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych; zawiera listę ginących gatunków zwierząt z dokładnym ich opisem i mapami rozmieszczenia, określa stopień zagrożenia poszczególnych gatunków, rzadkość ich występowania oraz stosowane i proponowane sposoby ochrony

restytucja
restytucja

(łac. restitutio – przywrócenie) – przywrócenie do jego naturalnego środowiska istnienia gatunku lub populacji zagrożonej wyginięciem

zagniazdowniki
zagniazdowniki

ptaki, których pisklęta (okryte puchem) wkrótce po wykluciu opuszczają gniazdo i samodzielnie wyszukują oraz pobierają pokarm, np. kaczki, kuraki